Қырық қылыш, найзалы қай жануар,

Асынған және он екі қанжары бар.

Көңіл жер мен көктің арасында,

Жігіттер, мұны байқап аңғарыңдар.

Болады бұған әуес көп адамзат,

Шежіре көкірегі жазылған хат.

Қолына шынжыр арқан ұстап жүріп,

Астына мініп отыр алтыннан тақ.

Басында құрулы тұр алтын шатыр,

Ғайыптан қызығы бар бұл бір батыр.

Барғанын тіпті аман жібермейді,

Адамзатсыз болмайды әуел ақыр.

/Бүркіт, қырық қылыш-жиырмадан екі қанаты, он екі қанжар-он екі тал ұзын құйрығы, сегіз найза- тұяқтары, шынжыр арқан-аяқ бауы, алтыннан тақ-тұғыры, алтын шатыр-томағасы/.

 

Үйде отырады, жатпайды,

Көзін терімен қаптайды.

Жазда бекер тұрса да,

Бергенді қыста ақтайды.

/Бүркіт/.

 

Далаға отау тіктім қонақ үшін,

Қонақ кісім ақылы шолақ үшін,

Қонақ қонып жатқанда үй жығылып,

Үй үстінде қалыпты қонақ кісім.

/Бүркіт/.

 

 

Бір нәрсе екі аяқты, сегіз бармақ,

Іліксе дүниенің бәрін алмақ.

Өзінің тілі бар да тістері жоқ,

Жұтады көрінгенді алмап-жалмап.

/Бүркіт/.

 

 

Таудан тоқым лақтырдым.

/Бүркіт/.

 

 

Қара арғымақ мінгенім,

Қыр айнала жүргенім,

Сегіз найза сенгенім,

Он екі қылыш ілгенім.

/Бүркіт/.

 

 

Айуан екі аяқты, асқан батыр,

Басына о батырдың тіккен шатыр.

Шешерсің дана болсаң бұны біліп,

Кел-кел деп, қан майданға шығысқанда,

Бір айла адамзатта болып жатыр.

/Бүркіт/.

 

 

Елең, елең етті,

Қарға ауылға қона кетті,

Қақтың суын іше кетті.

/Бүркіт/.

 

 

Жер басқанның жүйрігі,

Аспаннан келер бұйрығы.

Бұйрығы жетіп келгенде

Шошаңдайды құйрығы.

/Бүркіттің қоянды алуы/.

 

 

Ерте тұрады,

Жар шақырады.

/Қораз/.

 

 

Басы тарақ,

Арты орақ.

/Қораз/.

 

 

Қызылдан киген киім, басқа қалпақ,

Саусағы төртеу болған, емес жалпақ.

Үстіне неше түрлі тон жамылып,

Басады мас адамша талтақ-талтақ.

/Қораз/.

 

 

Дүниеде бір молда

Уағында азан оқиды.

Мезгілінде айқайлап,

Қайтып кеп жер шұқиды.

/Қораз/.

 

 

Бір топ қамыс ішінде

Шақырады жанды гүл.

/Қырғауыл/.

 

 

Бір топ жыңғыл ішінде,

Бір жапырақ қызыл гүл.

/Қырғауыл/.

 

 

Айтамын бір жұмбақты сізге нұсқап,

Басына бөрік киер, құндыз ұстап.

Үстіне ақ камзолын киіп алып,

Жүреді екі қолын артына ұстап.

/Сауысқан/.

 

 

Бір мақұлық түспейді екен мұнарадан,

Бір күнде тағам татар әр қарадан.

Басында қара жылтыр кепесі бар,

Белінде белбеуі бар күлпарадан.

/Сауысқан/.

 

 

 

Бір құс бар жан білмейтін ішкен асын,

Адамға көрсетпейді жұмыртқасын.

/Жарқанат/.

 

 

Бар екен бір мақұлық шағын ғана,

Мекені күндіз оның биік жарда.

Ұшпайды ол мақұлық күндіз тіпті,

Ұшады кешке таман күн батқанда.

/Жарқанат/.

 

 

Әкесі тышқан,

Шешесі құстан.

/Жарқанат/.

 

 

Күндіз жоқ,

Түнде бар.

/Жарқанат/.

 

 

Жар басында жарбиған,

Құлақтары қалбиған.

Тышқан, құс аңдып жүреді,

Бұл құсты кім табады?

/Жарқанат/.

 

 

Күндіз ұшпас,

Түнде ұшар,

Құс қанатты,

Тышқан суретті. 

/Жарқанат/.

 

 

Бір құс бар үлпілдеген жүні жұмсақ,

Тұяғы бейне болат алмас пышақ.

Тұмсығы имек, көрмейді күндіз көзі,

Шарықтап көкті кезіп, түнде ұшады.

/Үкі/.

 

 

Мысық бастан,

Жапалақ түстен.

/Үкі/.

 

 

Қайталап атымды,

Көктемде ән саламын.

Кез келген ұяға,

Жұмыртқа табамын.

/Көкек/.

 

 

Даланың көріп пе едің молдаларын,

Тыңдаңыз ол сорлының айтқан зарын.

Жиылып бір араға ойбайлайды,

Кез келген дүниеге ол бір жарым.

/Торғай/.

 

 

Тал басында ағаш үй,

Терезесіз тамаша үй.

Соны мекен етеді,

Қыста алысқа кетеді.

/Қара торғай/.

 

 

Желіп кетсе, жеткізбейді,

Тап қасында жатса да адам көрмес.

/Бөдене/.

 

 

Меңгіл-меңгіл, меңгілше,

Меңгілде бар тарғылша.

Желіп кетсе жеткізбес,

Жерге түссе табылмас.

/Бөдене/.

 

 

Сөйлесе сөзді,

Айтса ауызды,

Тынысы басқа,

Маңдайы қасқа.

/Тоты құс/.

 

 

Аққу емес, мойны ұзын,

Тырна да емес, сирақты.

Аулайды балық күн ұзын,

Түсіреді еске жирафты.

/Балықшы құс/. 

 

 

Тұмсығымен ояды,

Ұя салып қояды.

Табыңдаршы, балалар,

Ол қандай құс болады?

/Тоқылдақ/. 

 

 

Қызыл жыңғыл түбінде,

Қыздай болып отырмын.

Беті-қолымды жуып алып,

Мұздай болып отырмын. 

/Қырғауыл/. 

 

 

Ай астында жортқан,

Күн астында жортқан,

Күміс сырнай тартқан.

/Қаз, қу/. 

 

Балпаң-балпаң басады,

Адамнан қатты сасады.

Саусақтары салалы,

Қыста жылыға қашады.

/Қаз/. 

 

 

Екі аяғы да жоқ,

Белінде таяғы да жоқ.

/Жұмыртқа/.

 

 

Айтайын бір жұмбақты саған нұсқап,

Басына бөрік киер қара пұшпақ.

Үстіне ақ камзолын киіп алып,

Тұрады екі қолын артына ұстап.

/Ала қарға/.

 

 

Ұзын сирақ, түйе бас,

Жібек жалды қара шаш.

Қарап тұрсаң керуен,

Жасағаны серуен.

/Тырна/.

 

 

Көлде жүрген көп сиыр,

Жетіп барсаң, жоқ сиыр.

/Үйрек/.

 

 

Шелектеп құйсаңда су жұқпас.

/Үйрек/.

 

 

Таңертең қашқан сиыр кеште бұзаулайды.

/Тауық/.

 

 

Күн батса қонақтап қалғыған,

Таң атса жерден жем аңдыған.

/Тауық/.

 

 

Құрықсыз тұлпар ұстадым,

Кеште құр-құрлап.

/Кеште тауықты ұясына қамау/.

 

 

Тал басында түндіксіз отау.

/Ұя/.

 

 

Ағаш басында,

Тас арасында,

Әр алуан қуыста

Түндіксіз отау.

/Ұя/.

 

 

Құдай шебер ме,

Құрқылтай шебер ме?

/Ұя/.

 

Жайнаған бақтың әншісі,

Тамсанған оған сан кісі.

/Бұлбұл/

 

Сайрайды бір талмайды,

Әнші құс бал таңдайлы.

/Бұлбұл/

 

Көл бетінде қалқиды,

Мақта сынды үйілген.

Үні әсем сан қилы,

Мойны да әйбат иілген,

Мамығын ол тарайды,

Маңғаздана қарайды.

/Аққу/

 

Су бетін сызып,

Ақ Құман жүр жүзіп.

/Аққу/

 

Мойыны сұрақ белгісі,

Бұл қандай көл құсы?

/Аққу/

 

Қауырсыны құлпырған,

Мың бояулы гүл тұнған.

Сайрағанда дауысы,

Әнге бөлер тау ішін.

Қара мына ғажапқа,

Өзі шебер мазаққа.

/Тоты/

 

Қиянға қиын небір,

Салатын ұяны.

Өткір көзі шегір,

Бүргенін құртар тұяғы.

/Бүркіт/

 

Кеудесі қайқаңдап,

Жүреді байпаңдап.

/Қаз/

 

Имек тұмсық алғыр құс.

/Қаршыға/

 

Көк жүзінде жылжып жай,

Керуен құрған тізіліп,

Ілгек-ілгек шынжырдай,

Қалмайды олар үзіліп?

/Тырна/

 

Сирағы ұзын,

Тырнағы ұзын.

Балықты сүзбей,

Ұстайтын шоқып,

Тұмсығы біздей.

/Тырна/

 

Сирағы ұқсас қамысқа,

Мойыны бар сорайған,

Денесі бар, Алыстан

Қарақшыдай қарайған.

/Көкқұтан/

 

Ботаға ұқсас саны бар,

Шөл даланың құмайы.

Шәлкем мінез жануар,

Ашу қысқан ұдайы.

/Түйеқұс/

 

 

Бұдыр-бұдыр балшықты.

Жинады да талшықты,

Ұқсатып қамытқа,

Үй салды жабыққа.

/Қарлығаш/

 

Екі айыр құйрығы,

Қияқ мұрт қанаты,

Ұшқырлардың жүйрігі.

/Қарлығаш/

 

Әуеде

Бір ноқат тапжылмай қалқып тұр,

Әдемі

Бір ырғақ аспаннан шалқып тұр.

/Бозторғай/

 

Қалқып тұрып аспанда,

Үн шығарып сан қилы,

Өнеріне басқанда,

Тұла бойың балқиды.

/Бозторғай/

 

Ұзақ тектес құс,

Шіркей жеп.

Ауыл маңынан

Ұзап кетпес құс.

/Қараторғай/

 

Үп-үшкір таяғы,

Жылан көзін ояды.

/Дәуіт/

 

Шуға бөлеп жағаны,

Қанаттарын қағады,

Айдын судың түлегі,

Шабақ іліп жүреді.

/Шағала/

 

Ағашта болса егер мең,

Хабар беріп морземен,

Тұмсығымен емдейді,

Сосын көңіл демдейді.

/Тоқылдақ/

 

Тақылдатып,

Мазаны ап,

Ағаштарды тазалап,

Ормандарды емдейді,

Зиянкесті жазалап.

/Тоқылдақ/

 

Қызықтырар әрі

Қарай берсең табылар,

Алуан түсті бояудың,

Өн бойында бәрі бар.

/Қырғауыл/

 

Жұдырықтай шұбар құс,

Мекені қыр,

Жапан дүз.

Дыбыс шықса тыпырлап,

Ұшады тез бытырап.

/Шіл/

 

Қара жағал кішкене,

Қанаты бар сүйріктей.

Оған теңдес құс кәне?

Тапшы осындай жүйрікті?

/Жағалтай/

 

Шұнтиып қос ұлағы,

Түнде көрер қырағы.

/Үкі/

 

Күндіз сөнген шырағы,

Түнде көрер қырағы.

Тікірейіп айдары,

Егін жауын қырады.

/Үкі/

 

Түнде жортады,

Жарықтан қорқады.

/Жарқанат/

 

Қалқиып құлағы,

Күндіз бұғады.

Серуенге тек,

Түнде шығады.

/Жарқанат/

 

Қалқан құлақ,

Қанаты бар шатырдай.

Жардан жырақ,

Түнде ұшады батырдай.

/Жарқанат/

 

Жалаңаш болған соң,

Күн бойы бұғады.

Өзегі талған соң

Түнде ұшып шығады.

/Жарқанат/

 

Өзі ұя салмайды,

Мекендейді шатырды.

Бау-бақшаны барлайды,

Зиянкеске батыл-ды.

/Жарқанат/

 

Сарғыш бояу жалатқан,

Тұмсығы бар қалақтан.

Қауырсыны бір уыс,

Қара сирақ ірі құс.

/Жалбағай/

 

Маңдайы ақ қасқа,

Ақ жері жоқ басқа.

/Қасқалдақ/

 

Сазды жер мекені,

Құрт-құмырсқа қорегі.

Кереметтей өнері,

Қанаттан үн береді.

/Тауқұдірет/

 

Бес грамм салмағы,

Тұмсығы қармақ.

Қыраннан қалмайды,

Биікке ұшса самғап.

/Королек/

 

Ұшқанда өте ұшқыр,

Алдына жан салмайды.

Алға да,

Артқа да самғайды.

Гүлдердің сорып сөлін,

Басады шөлін.

Жылы жақта мекені,

Бұл не екен?

/Колибра/

 

Айдары шағын,

Қаракүрең сауыры,

Аппақ қардай бауыры.

/Қызғыш/

 

Тұрқы кептерден кіші,

Сарғыш мамық төсі.

Айдары желкесінде,

Өрнегі өр төсінде.

Бұл қандай құс?

/Күжіргей/

 

Бояуы сан түрлі,

Түрі ұқсас тауыққа.

/Бұлдырық/

 

Қауырсыны көгілдір,

Кішкене құс,

Беткейде өріп жүр.

/Кекілік/

 

Өзі кілем түріндей,

Құдды қырдың гүліндей.

Гүлге қонса кетеді,

Айырмасы білінбей.

/Көбелек/

 

Күн шықпай сап аттанды,

Қуырады апшыны.

Шырт ұйқыда жатқанды,

Оятады ащы үні.

/Қораз/

 

Шашы жоқ,

Тарағы бар.

Егіні жоқ,

Орағы бар.

/Қораз/

 

Қызыл бұжыр айдары бар,

Қоқиланған айбары бар.

Ауық-ауық азан салып,

Өңеш керген айқайы бар.

/Қораз/

 

Ала шапан кигені,

Сескенгіш болған соң,

Қыпылықтап жүргені.

/Сауысқан/

 

Секектеп бір тұрмайды,

Өреден құрт ұрлайды.

/Сауысқан/

 

Жем көрсе,

Шықылықтап қалтаңдайды,

Сескенсе,

Жыпылықтап жалтаңдайды.

/Сауысқан/

 

Бір-ақ сөз біледі,

Өз аты онысы.

Соны айтып жүреді,

Және жоқ қонысы.

/Көкек/

 

Қулығын асыратын,

Жұмыртқасын өзі баспай,

Басқа ұяға жасыратын,

Өзін-өзі әйгілейтін,

Қандай құс,

Оңайға бас ұратын?

/Көкек/

 

Қара түсті қарқылдақ,

Ұшып-қонып жалпылдап.

Қоқыстарды шоқиды,

Жем іздейді там-тұмдап.

/Қарға/

 

Талдың басында,

Жемі бар қасында.

Там тұр саялы,

Достарға аялы.

/Құс ұясы/

 

Көтере алмай ішкен суын,

Күшеніп жатыр,

Жаңғыртып қамыс нуын.

/Әупілдек/

 

Айнымай тартқан реңіне,

Жүрген жерінің тұр-өңіне, не?

/Кесіртке/

 

Мойны жуан,

Жұқалтаң қабақты.

Тірсегі ұзын,

Қоян тобықты.

Іс тікпейді, бірақ

Тастамайтын бізін,

Білесің бе, мақұлықты?

/Шаян/