THE STATE LANGUAGE DEVELOPMENT INSTITUTE

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ

ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА

Соңғы мақалалар:

Сіздің іздегеніңіз бар ма?

БАТЫРЛАР ЖЫРЫ КЕЙІПКЕРЛЕРІН БІРІЗДЕНДІРУ

ТОЛЫҒЫРАҚ

Таңдайдан дәмі кетпес қысқы соғым...

Авторы: Гүлзина Тұрғанбайқызы

06/06/2017 11:13 0 25876 0

Таңдайдан дәмі кетпес қысқы соғым... Қыстың соңғы айы ақпанның аязы бұрқасындап басталды. Ел аузында қаңтар-ақпанға «Ақпан – Тоқпан, ай мүйізді алты күн. Айқайлап соқпа жеті күн. Қаһарлы келсе қатты күн, қырына алса қырық күн. Боз тоқтыда құйрық қалды, қырлан, Ақпан, қырлан!» деп айтыпты деген сөз бар. Соғымын желтоқсанда сойып, мұрты майланып, жүрісі жайланған шаруаның ақпанды боранның айы деп санайтыны да сондықтан.

Қаңтар салған бөгетті ақпанның бұзатыны рас. Бір бүйірімізді қыздырып, бір бүйірімізді мұздатқан ақпанның әлі бірталай күні бар. Ақпанның айы расында да тұрақсыз. Бірде аяздың беті қайтып, бірде аспан түнеріп, жапалақтап қар жауады. Бір жұма болды, Алматының да аспаны түнеріп, жапалақтап болмаса да, жауған қардан арылмай тұр. Оған суық аязын қосыңыз. Ақпанның бұрқасыны да, шуақты күндері де алма кезек. Ақпан айында қыс пен көктем белдесіп жатқандай әсер қалдырады бізге. Әне-міне көктем келетіндей, күннің көзі жылтырап тұрғанымен, суық аяз денемізді мұздатып, тоңдырып тұр.

Қыстың тағы бір ерекшелігі – соятын соғымында. Қыс келерден ерте шаруа біткен қыстық азығын әзірлейді. Соның ішінде, соғымның алар орны ерекше. Соғымға жылқы, түйе, сиыр сойылады. Атам қазақ соғымға соятын малын ерте ұстап, жемге байлап, ерекше күтімге алады. Соғымға байланған мал семіргенше, адамдар қызылсырап қалмас үшін күздігін сояды. Күздік малына тана-торпақ, тай-құлын, кәрі-құртаң сойылады екен. «Қараша-қауыс, кәрі-құртаңды тауыс» деп айтылатыны да, сондықтан болса керек. Кәрі-құртаңды сойып алуының да өзіндік сыры бар. Кәрі-құртаң мал қыстың қаһарлы аязын көтере алмауы да мүмкін.

Соғымға қазақ не сояды? Мүмкіндігінше, жылқы сойған дұрыс дейтіндер де бар. Өйткені жылқының еті қыста адамға көп күш-қуат береді, әрі суықтан қорғайды. Еті дәмді, сіңімді, онымен қоса, шипалылығын ескеруіміз керек. Соғымға сойылатын малды ерте бастан дайындайды. Жылқы мен сиырды, түйені жемге байлап, семіртіп алады. Қар бекіп, аяз басталғанда, яғни желтоқсанның аяғы мен қаңтардың басында сойылады. Соғым желтоқсаннан ерте сойылатын болса, семіз жылқының еті тез қызып, базданып кететіндіктен, оның дәмі тез бұзылады. Әрі соғым өзінің қоректік құнарлылығынан айрылып қалады.

Белгілі мәдениеттанушы С.Әбдірешұлы өзінің соғым туралы жазбасында: «Қыс – Жылдың өлер шағы, бұл аталық пайымды қазақтың «Соғым» рәсімінен көреміз. Әдетте жай ғана тұрмыстық сипаты болғанымен, бұл этнографиялық қана құндылық емес, қазақтардың дүниетанымдық, космогониялық танымының тұрмыстық деңгеймен ұштасуы болып табылады. Әдетте соғымға ірі мал сою рәсімі желтоқсан айынан басталады. Желтоқсанның он төртінен басталатын тоқсан күн қысқа соғым сойып әзірленетін әрбір қазақ отауы сойылған мал етін он екі мүшеге жіліктейді, боршалайды, тұздайды, сорықтырып кептіреді де қысқа сақтайды. Таңбалыда қашалған күздік семіз өгіздің қысқа соғым ретінде дайындығын да көрсетіп тұр», – дейді.

Соғымға сойылған мал етін он екі мүшеге жіліктелетін себебі неде? Малда он екі жіліктен де көп жілік пен сүйек бар емес пе деп ойлайтындар да бар. Зерттеушілер оның жылдың он екі айымен сәйкестігін алға тартады. Он екі жылда бір мүшелге толатынын тағы ескергеніміз жөн. Аспан әлемінің он екі шоқжұлдыздық құрылымын ойласақ, малдың мүшесінің он екіге жіліктелуінің себебін осыдан іздеуге болады.

Соғым сойғанда көрші-қолаң, туыс-туғандардың басы қосылып, шаруаға көмекке келетін болған. Көмекке келген адамды соғым иесі еңбек ақысыз жібермеген. Шаруаның ауыр, жеңіліне қарамастан тиісті ақысын берген. Оны тіпті қазақтар «Қол үздік» деп те атайды екен. «Қол үздікті» – соғым сойған, етті мүшелеген адамға береді. «Ауыз омыртқаны» союшы адам алады екен. Ең бастысы, соғым сою – отбасы үшін үлкен қуаныш, ерекше мереке күні. Бұл күні соғым иесінің үйінде алғашқы дәм «қуырдақ» әзірленеді. Өкпе, бауыр, еттен дайындалған дәмді қуырдақты жеген туған-туыс, көрші-қолаң «Соғым сүйгін болсын!» деп ақжарма тілегін жеткізеді.

Түркістан