THE STATE LANGUAGE DEVELOPMENT INSTITUTE
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ
ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА
Соңғы мақалалар:
БАТЫРЛАР ЖЫРЫ КЕЙІПКЕРЛЕРІН БІРІЗДЕНДІРУ
ТОЛЫҒЫРАҚ
2) 
3) 
4) 
Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ
«Ыдысын көріп – асын іш, шешесін көріп – қызын ал» деген қазақ қағидасында өте зор пәлсапалық, тәрбиелік және әлеуметтік терең ой жатыр. Демек ұлтымыз күнделікті өмір салтында ас сақталатын ыдыс-аяқтарға да ерекше көңіл бөлген. Тіпті әр тамақтың қасиетіне, ерекшелігіне орай арнайы ұлттық ыдыс-аяқ та жасаған. Олардың барынша қауіпсіз болуына назар аударған. Сондықтан халқымыз асқа пайдаланатын ыдысты тек таза заттардан, яғни емен, қайың, арша, тағы басқа берік ағаштардан, жылқы, ешкі терілерінен, шойын, болат, алтын, күміс сияқты таза металдардан ғана жасаған. Соның арқасында ұлттық тағамдарымыз бұзылмай, тағамдық қасиетін өз бабында ұзақ уақыт сақтап отырған. Бұған қарап ата-бабаларымыздың ұлттық тағамдарға ғана емес, оны құятын ыдыс-аяқтарға да ерекше мән бергенін байқаймыз.
Әсіресе ата-бабаларымыздың ұлттық ыдыс-аяқ жасау кезіндегі ерекше тапқырлығы таңдай қақтырады. Бүгінде атаулары архаизмге айналған, соған сай қолданыстан да шығып бара жатқан ұлттық ыдыс-аяқтарды еске түсірсек. Олар саба, қазан, мес, торсық, бұлқыншақ, келі, зерен, шара, тегене, астау, табақ, аяқ, саптыаяқ, ожау, қасық, кепсер, күбі, піспек, қарын, құмыра, кеспек, құты, аяққап, кесеқап, теркеш, самауыр, диірмен, көнек секілді атауларға ие. Мәселен қымыз сапалы болуы үшін ең алдымен оны құйып ашытатын ыдысы – саба талапқа сай болуы керек. Бір ғана ыдыстың жасалу жолымен танысып-ақ ыдыс жасаудағы ата-бабаларымыздың тапқырлығына тәнтті болуға болады. Мысалы саба...
Саба – байлық пен барлықтың белгісі
Саба – қымыз құюға арналған, ел ішінде кең таралған кәделі ыдыстың бірі. Саба тігу үшін ауырмаған, мініс көрмеген, семіз жылқының немесе серкенің терісі таңдалады. Сабаны жасау үшін теріні жидітіп түгін сыпырып, көк етін алып, тазартып илейді. Дайын теріні талдың қабығымен бояйды. Содан соң әркім өзіне қажетті сыйымдылық мөлшерінде төрт бой етіп пішіп, түбін кең, аузын тарлау етіп шуда жіппен тігеді. Жоғары байлау үшін саба аузына бау тағады. Осылайша саба дайын болғаннан кейін ішін жуып-шайып айран құйып бірнеше күн қояды. Мұны «шикі дәмін алу» дейді. Бұдан кейін оны керіп, созып, дымқылдап, пештің ысын қырып алып жағады. Мұны «құрымдау» дейді. Оны қайтадан майлап, арша, тобылғы немесе қайың қабығының түтініне ұстайды. Мұны «ыстау» дейді. Ысталған тері әрі берік болады, әрі құрт-құмырсқа түспейді. Ыстың дәмі мен иісі құйылған қымызға шауып оның сапасын арттыра түседі.
Жылқы терісінен сыйымдылығы 5-6 литрлік шағын ыдыстар да жасайды. Оны «торсық» дейді. Одан үлкенін «сүйретпе» дейді. Сабадағы қымызды пісу үшін піспек қолданылады. Піспектің басы дөңгелек ағаштан жасалып, оның ұзын сабы болады. Сабының қолға ұстайтын жерін күміспен, сүйекпен әшекейлейді.
Сабаның үлкен, кішісі де болады. Оның астына қою үшін ағаштан сәкі жасалады да оны «саба аяқ» немесе «саба орындық» деп атайды. Сабаны 4-5 күн сайын тазалап, ыстап отырған. Осы қағиданы сақтаған сабадағы қымыздың дәмі де ерекше болған.
Қазақ келісті бәйбішелер мен орнықты әйелдерді «бес биенің сабасындай» деп мадақтайды. Бірнеше жүз литрлік сабаны «тай жүзген» деп дәріптейді. Бұрынғы кезде асқа, салтанатқа сабамен қымыз, малдан сойыс апаратын болған. Бұл үлкен құрметтің, мырзалық, байлықтың белгісі деп бағаланған. Бұрынғы бай, би мырзалар қымыз бен сабаға осындай мән бере қарап, оны кісілік, сыйластық нышаны ретінде қабылдайтын болған. Кімнің сабасы үлкен болса, оның мерейі де, ел алдында беделі де жоғары тұрған. Демек қымыз бен сабаның әлеуметтік маңызы да зор болған. Саба қазақ асы мен салтанатын, мырзалығын айғақтайтын бағалы ыдыс саналған. Саба жасатушылар шеберге жоғары ақы төлеген. Оны қасиетті, киелі береке тұғыры есебінде әркез күтіп ұстаған. Бүгінде қымызды екінің бірі ашытпайтындықтан, саба да әр үйден табыла бермейтін ыдысқа айналды. Дегенмен халқымыздың ұлттық тағамдарға ғана емес ыдысқа да аса мән берген қасиеті дәріптеуге тұрарлығын сабадан-ақ байқауға болады.
Тағамның қасиеті – ыдысында
Ата-бабаларымыз мес, торсық, бұлқыншақ секілді ыдыстарды малдың терісінен жасаса, келі, зерен, шара секілді ыдыстарды қатты ағаштардан жасаған. Айта кетер жайт малдың терісі мен ағаштан бөлек халқымыз малдың қарнын да ыдыс ретінде пайдаланған. Мәселен бұзаудың, қойдың, қозының қарыны май сақтауға бірден-бір таптырмайтын ыдыс. Аталған малды сойғанда оның қарнын бүлдірмей (кеспей, жармай) алып, әбден жуып тазалайды. 1-2 күн тұзды суға салып сақтайды. Тұз әбден сіңген соң, оны ащы айранға тағы салып, бір күннен соң, қызыл шайға тағы да батырып қояды. Осыдан кейін қарынның шикі дәмі кетіп, өңделіп, әзір болады. Бұдан соң тағы да тұзды суға салып жуады. Қарын енді әбден бекіп, илеуден өткендей жұмсарады. Оны барынша үрлеп, ішін желге толтырып барып, майлап, көлеңкеде кептіреді. Осыдан соң ғана қарын тұтынуға дайын болады. Май салған қарынның бүрі сыртына қарайды және оны сыдырмаған дұрыс. Май толтырылған қарынды сыртынан тағы да тұздап салқын жерге сақтайды. Қарында май бұзылмай сақталады, әрі дәмі де құнарлана түседі.
Айта кетер жайт халқымыз ұлттық ыдыс-аяқтарының сыртын қазақы ою-өрнектермен қаптау арқылы оларға қазақи рең де берген.
Самаурынға қатысты қызықты жайт
Әдетте халқымыз самаурынның шайын ерекше жақсы көреді. Ал бұл ыдысты халқымыз орысқа қосылғаннан кейін пайдалана бастаған да, ол бүкіл қазақ еліне кең тарап кеткен. Этнограф-жазушы Сейіт Кенжеахметұлының «Қазақтың дархан дастарханы» атты кітабында осы самаурынға қатысты қызықты дерек те кездеседі. Онда самаурынның даламызға келуіне қатысты қызықты жайт жазылған. Академик-жазушы Сәбит Мұқановтың айтуынша Солтүстік Қазақстан жаққа алғаш самаурын алдыртқан белгілі бай Есеней екен дейді. Бірақ оны қалай қайнататынын білмей, көрші ауылдан бір орыс алдырып, оған самаурынды қайнату жолын көрсеткені үшін ақысына бір жылқы беріпті. Бірақ ырымшыл Есеней «шүмегі төмен қарап тұр екен, елді төмен қаратпай қоймас» деп самаурынның шайын ішуден безген екен деседі. Расында да бұрын соңды қолданылып келген қазақ даласындағы ыдыстардың аузы мен шүмегі әрқашан жоғары қарап тұрған.
Қазір бұрынғыдай емес ыдыстың түрі көп. Және олар пластиктен, керамикадан, шыныдан басқа да түрлі заттардан жасалуда. Алайда ыдыс таңдауда абай болған жөн. Өйткені олардың кейбірі адам ағзасына аса зиян екендігі анықталып отыр. Мәселен ішкі бөлігі фарфор, сыртқы көрінісі пластмассаға ұқсайтын ыдыстарды біздің елде кез келген үйдің асханасынан кездестіруге болады. Ал еуропалықтар мұндай ыдыстардан әлдеқашан бас тартқан. Өйткені меламин ыдыстардың құрамындағы қоспалар денсаулыққа өте зиян. Мұндай ыдыстардан формальдегид те көп бөлінеді екен. Ол аллергиялық аурулар тудыратын ауыр металл. Сондай-ақ бүгінде жұқа, жеңіл, әрі төзімді жылтыр ақ түсті металдан жасалған ыдыстар да үлкен сұраныста. Алайда мамандар мұндай ыдыстардың никель мен хром бөлетінін анықтап отыр. Осылайша ата-бабаларымыз «аяғына қарап асын іш» деп ыдыстың тазалығына мән берсе, бүгінде ыдыстың тазалығына қоса сапасына да қатаң назар аудару қажеттілігі сезілуде. Өйткені республикалық СЭС мамандары көтерме сауда орындарындағы арзанқол керамика және фарфор ыдыс-аяқтарынан қорғасын, мырыш, кадмий сынды адам денсаулығына қауіп төндіретін химиялық заттардың мөлшері қалыптан 20-30 есе артық екенін анықтап отыр.
Осындайда адам денсаулығына зиянды зат бөлмек түгілі ішіндегісінің дәмін арттырып, қалыпты температурада сақталуына да жағдай жасайтын ұлттық ыдыс-аяқтың түр-түрін ойлап тапқан ата-бабамыздың даналығы мен көрегенділігіне еріксіз сүйсінесің.
Алаш айнасы
ПІКІР АЛМАСУ
ТЕКСТ