Омарбекова Сауле Мухтарбековна

Мектепалды даярлық тәрбиешісі

Жетісу облысы, Ақсу ауданы, Қызылағаш ауылы

Жансүгіров атындағы орта мектебі

Saule.omarbekova90@mail.ru

Түйіндеме. Тіл – этномәдени бірегейлікті қалыптастырудың өзегі, адамның өзін-өзі анықтауының маңызды жолдарының бірі. Адамның өзін, айналасын тануы әуелі туып өскен отбасында қалыптасса, ол білімге қосымша білім ретінде берік іргетас болатын орын – мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен бастауыш сынып болып табылады. Демек, баланың жан-жақты жетілген дара тұлға болып қалыптасуында оның алған білімі мен тәрбиесінен бөлек, осы білім, білік, тәрбие дағдыларын қай тілде алғаны да үлкен маңызға ие болады. Зерттеу мақаласында бастауыш сынып пен балабақшадағы тілдік жағдаятты анықтау мақсаты көзделді. Зерттеу нәтижесінде автор тарапынан әрбір мемлекет үшін тіл саясатының маңызды рөлі анықталып, Қазақстандағы тілдік саясаттың бастауыш сынып пен балабақшаларға әсер ету жағдайы талданды.

Тірек сөздер: бастауыш сынып, балабақша, тілдік саясат, үштұғырлы тіл саясаты, қостілділік.

Тәуелсіздікке қол жеткізіп, өз алдына жеке мемлекет ретінде биік тұғырдан орын алған егеменді мемлекет ретінде соңғы үш онжылдықта әлемде орын алып жатқан сәйкестіктің жаңа вариацияларының қалыптасуына әкелетін мәдениеттердің өзара енуінің, бірігуінің және интеграциясының белсенді процестері елдегі тілдік жағдаятқа өз әсерін тигізіп жатыр. Осыған байланысты қазіргі әлеуметтік лингвистикалық зерттеулерде тілдің қызмет етуінің әлеуметтік аспектілері мен «тіл және қоғам» форматының мәселелерін шешу бірінші орынға шығады.

Ұлттық мемлекеттер дәуірінде біртұтас тіл елдің әкімшілік-аумақтық шекарасына байланған халықтың саяси бірегейлігін сақтаудың негізгі құралы болды. Бірақ қазіргі заманның басты ерекшелігі адам өмірінің барлық салаларына әсер ететін саяси және экономикалық процестердің елеулі өзгерістер әкелетін жаһандану көшіне ілесуі. Жаһандық өзгерістер дәуірінде барлық қоғам белгілі бір уақыт пен орынға байланысты емес қарым-қатынас формаларының күшеюіне және күрделілігіне бейімделуге мәжбүр. Осының барлығы біздің егеменді еліміздегі түрлі қоғамдастықтардың өмірі мен дамуының міндетті атрибуты болып келе жатқан көптілділіктің маңыздылығын асыра бағалауға әкеліп отыр. Ең алдымен, мемлекетіміздегі бұл процесс халықаралық қоғамдастық өкілдерімен табысты интеграцияға және байланыс орнатуға, сондай-ақ көпұлтты ел ретінде өзге ұлт халықтарының мүдделерін қанағаттандыруға ұмтылатын бағытты айқындайды.

Тіл саясаты – мемлекеттің басты құралы, сонымен қатар елдегі тілдік ахуалдың өзгеруіне әсер ететін маңызды тілден тыс фактор. Қазақстандағы тіл саясаты:

·     мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі;

·     тілді жоспарлау пәндерінің тіл функцияларына, тілдің даму барысына саналы және мақсатты әсер ету теориясы мен тәжірибесі;

·     қолданыстағы тілдердің қызмет етуіне мақсатты және ғылыми негізделген басқару, жаңа тілдік қатынас құралдарын жасау және жетілдіру факторы [1].

 Қазақстан Республикасының тіл саясатының форматы ТМД елдері үшін бірегей – ол үш тілді біріктіреді, оның екеуі (қазақ және орыс тілдері) елімізде тұратын негізгі этностардың тілдері болса, ал үшіншісі (ағылшын тілі) халықаралық қауымдастықтың негізгі тілдерінің бірі болып табылады. Еліміздің ағылшын тілінің жаһандық орталықтарынан географиялық алшақтығына байланысты бұл тілдің еліміздің тіл саясатының элементі ретінде оқуға міндетті тіл ретінде енгізілуі мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықпен интеграцияны тереңдету жоспарларын көрсетеді. 

Көптілділік саясатының елдегі білім беру саласындағы тілдік жағдаятқа әсер етуі де қоғам қажеттілігінен туындап отырған фактор ретінде түсініледі. Мемлекетіміздегі мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында да, бастауыш сынып мектептерінде де көптілділік саясатының сипаты айқын көрініс тауып отыр.   Бұл жағдайдың себебі дәуір талабынан туындаған қажеттілікпен түсіндіріледі.

Әрбір адам қоғамында екі қажеттілік бар: адамды қоғамға сәйкестендіру қажеттілігі және өзара түсіністік қажеттілігі. Бір ғана тілді меңгеру, ең алдымен, бала кезінен меңгерілген және көбінесе этникалық, мәдени және әлеуметтік құндылық сезімін қалыптастыруда шешуші рөл атқаратын «ана тілін» қолдануды білдіреді. Бұл жағдайда өзара түсіністік қажеттілігі толығымен біртілді қоғамда – бір-бірімен байланыспайтын жабық қауымдастықтар форматында ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Қазіргі уақытта Жапония немесе Исландия сияқты ең этникалық біртекті елдерде де басқа ана тілінде сөйлейтін адамдардың пайызы бар [2], ал жаһандану үрдісі және салыстырмалы түрде ашық көші-қон саясаты халықаралық коммуникация қажеттілігін өзекті ете түсті.

Еуропа мен Шығыс өркениеттерінің тоғысқан жерінде орналасқан Қазақстан қазақ халқының мәдени ерекшелігін сақтаудың түрлі бағдарламаларымен іргелес, қоғамдық-саяси жүйені демократияландырудың жаһандық үрдістерін сәтті ұстануда. Елдегі ең ірі этностарды қазақтар мен орыстар құрайды, сәйкесінше халықтың 68,5% - ын қазақ халқы және 18,8% - ын орыс халқы құрайды [3]. Жоғарыда аталған барлық факторлардың үйлесуі, сондай-ақ жаһандық тенденцияларды ұстану еліміздің 2007 жылы тілдерді жоспарлау саласындағы жаңа мемлекеттік саясатты қабылдауына әкелді. «Тілдердің үштұғырлығы» деп аталатын жобаны құруға қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің коммуникативті құндылығын сақтай отырып, тең қарым-қатынас орнату арқылы қоғамның көпшілігінің мүдделерін қанағаттандырудың объективті қажеттілігі себеп болды.

Үштұғырлы саясат пен қостілділік саясаты, яғни екі тілдің қатар қолданысқа түсуі біздің елдің бүгінгі тілдік саясатын қамтиды. Бұған айқын дәлел, көптеген мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы оқыту мен тәрбиелеу үдерісі қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі, ішінара ағылшын тілінде тәрбиелейтін балабақшалар да кездеседі, ал негізгі орта білім беру ұйымы – мектептегі бастауыш сынып оқушылары кіші сыныптардан бастап бірден қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі сынды үш тілді меңгереді.

«Қостілділік ұғымы екі тілдің өзара әрекеттесетін, нәтижесінде өзара әрекеттесудің бір түрі кезінде екі кодты пайдалану мүмкіндігін тудыратын және бірқатар индивидтер қостілді (әлеуметтік билингвизм) болатын тілдік қауымдастықтың жағдайын білдіреді; сонымен қатар қостілділік (немесе жеке қостілділік) ұғымын қамтиды. Қостілділік – жеке тұлғаның әлеуметтік қарым-қатынас құралы ретінде бірнеше тілдік кодқа қол жеткізе алатын психологиялық жағдайы; қолжетімділік дәрежесі психологиялық, когнитивтік, психолингвистикалық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік лингвистикалық, әлеуметтік-мәдени және лингвистикалық факторларға байланысты өзгеруі мүмкін» [4].

Бірнеше тілді қолдауға бағытталған осы күш-жігерден туындайтын лингвистикалық әртүрлілік этикалық, мәдени және басқа да себептерге байланысты туындайтын нюанстарға негізделген практикалық қиындықтарды тудырады. Мысалы, білім беру саласында әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар санының айтарлықтай артуы білім беру бағдарламасын түзету және қосымша немесе міндетті пәндерді енгізу, оқу жүктемесін арттыру мәселесін туындатады. Неге көбірек көңіл бөлу керек: тарихи мұрамыз бен ұлттық руханиятымызды өз бойында сақтап келе жатқан қазақ тілінің өзге тілдерден айқын дәріптелуіне жағдай жасау немесе әлемдік коммуникация тілдерін зерттеу? Жаңа тілдерде оқытуды енгізу керек пе, әлде басқа пәндермен бірдей деңгейде қалдыру керек пе?

Жалпы алғанда, Қазақстан Орталық Азия аймағының өкілі ретінде тіл саясатының даму логикасына толық сәйкес келеді. Қазақстанның бай лингвистикалық капиталы бар, бірақ негізгі және іргелі тіл мәселесі қазақ және орыс тілдерінің қарым-қатынасында жатыр, тіл саясаты да осы екі тілдің қарым-қатынасы мен дамуын реттеуге бағытталған. Халықтың басым бөлігі үшін орыс тілі шет тілі емес, екінші ана тілі немесе ана тілімен бірге белсенді қолданылады, ал қазақ тілі мемлекеттік тіл. Дәл осы жағдай мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен бастауыш білім беру жүйесінде сақталған.

Әлеуметтік лингвистикалық деректерге сәйкес, қазақ және орыс тілдері Қазақстанда ең көп таралған тілдер болып табылады, бірақ бүгінде қазақтарды қоспағанда, халықтың басым көпшілігі қазақ тілін нашар меңгерген, ал орыс тілі әмбебап қарым-қатынас тілі болып қала береді. Бұл жағдайды кеңестік дәуірдің сарқыншағы ретінде қарастырамыз. Қазақстанда ұлтына қарамастан барлығы дерлік орыс тілінде сөйлейді және жазады, ал қазақ тілінде негізінен тек қазақтар сөйлейді, оның өзінде бәрі бірдей емес [5]. Әрине, бұл жағдай қазақ тілінің елімізде кеңінен таралуын айтарлықтай қиындатады. Бүгінгі күні қазақ тілінің орыс тілінің үстем жағдайын алмастыруы бірқатар қиындықтармен жүзеге асуда, мұны статистикалық мәліметтер растайды.

Білім беру нысандарындағы тілдік жағдаятқа мән беретін болсақ, кеңестік дәуірмен салыстырғанда, егеменділік алған сәттен бастап бүгінгі күнге дейін еліміздегі білім ошақтарында қазақ тілінің маңызы ескеріліп, бір жағынан ана тілі, екінші жағынан мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі өсіп келе жатқанын аңғарамыз. Бұл ахуал әсіресе, елдегі мемлекеттік балабақшалар мен негізгі орта мектептерден байқалады. Мемлекеттік нысандағы көпшілік мектепке дейінгі ұйымдар мен мектептер ана тілінде білім береді. Ал оқыту мен тәрбиелеу үдерісіндегі қостілділік саясатына негізделген жағдайға сәйкес, орыс тілі қазақ тіліне қосымша  тіл ретінде үйретіледі. Ал ағылшын тілінің жағдайы орыс тілімен салыстырғанда өзгеше.

Қазақстанда ағылшын тілін үйренуге деген қызығушылық – заман ағымына ілескен жаңа ұлттық мемлекеттің дамуындағы заңды үрдіс ретінде сипатталады. Қазақстанда толыққанды көптілді тұлғаны қалыптастыруға ұмтылыс ең алдымен білім беру жүйесіндегі инновациялар арқылы жүзеге асырылады.

Ағылшын тілді коммуникацияның жаһандық орталықтарынан айтарлықтай географиялық алшақтығына қарамастан, Қазақстанда АҚШ Елшілігінің демеушілігімен мәдени және білім беру бағдарламалары белсенді түрде таратылып жатқанын атап өткен жөн. Мұндай бағдарламалар халықаралық алмасу және ұлттық мәдениетті ілгерілету арқылы шет елдермен диалогты кеңейтуге бағытталған американдық мәдени дипломатияның бір бөлігі болып табылады [6].

Бастауыш сынып пен балабақшадағы ағылшын тілін оқытуға келетін болсақ, бұрын шет тілдерін оқыту мектепте, негізінен орта сыныптарда басталатын. Ал қазіргі жағдайда білім беру үдерісінде шет тілін оқытуға қатысты өзгерістер орын алып, балалар қосымша тілді бастауыш мектепті айтпағанда, балабақшадан бастап үйрене бастады.

Қазіргі әлемде шет тілдерін білу қарым-қатынастың, білімнің және жұмыстың маңызды бөлігі болып табылады. Балабақшадағы бүлдіршіндерге бұл туралы ойлауға әлі ерте сияқты, өйткені олардың үлкен қоғамға араласуы мен жұмысқа кірісуіне әлі де бірнеше онжылдықтар бар, ал олардың ана тілі қарым-қатынас пен білім алу үшін жеткілікті. Дегенмен,  балалар шетел тілін үйренуді неғұрлым ерте бастаса, оны сәтті меңгеру мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Мәселе мынада, балалар жаңа тілдерді ересектермен салыстырғанда басқаша меңгереді. Балалар тіл үйренгенде нақты стратегияларды қолданбайды; оқыту ойын арқылы жүреді. Кіші жастағы балалар ақпаратты губка сияқты қабылдайды және көп ұзамай-ақ жаңа үйренген тілде сөйлеуді өздері түсініп, шет тілінде қарым-қатынас құрауға жарап қалады.

Сонымен қатар, балалардың есте сақтау қабілеті жақсы. Егер бала балалық шағында бір нәрсені жақсы есте сақтаса, онда ол есіндегі нәрсені мәңгілік ұмытпайды. Тіпті ерте жастан қалыптасқан дағдылар уақыт өте келе ұмытылса да, оларды пайдалану қажеттілігі туындаған уақытта тез қалпына келеді.

Шет тілін үйрену үшін ересектер көп күш салып, қосымша мотивация алуы керек. Ал балалар бұл туралы алаңдамаса да болады. Олар өздерінің туа біткен қайталау және еліктеу қабілетін пайдалана алады, бұл жаңа сөздерді үйрену және олардың айтылуын есте сақтау кезінде өте пайдалы. Балалық шақта тілдерді үйрену оңайырақ, осы факторға байланысты еліміздегі білім беру үдерісінде шет тілін балабақша ұйымдарынан бастап оқытады.

Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде балаларға шет тілін оқытудың оң және теріс жақтары бар. Шет тілін ерте жастан оқытудың артықшылықтарына төмендегілер жатады:

• Балалардың қарым-қатынас дағдылары дамиды. Шет тілі балалардың ой-өрісін кеңейтіп, басқа мәдениеттерді жақсы түсінуіне және қабылдауына көмектеседі.

• Танымдық қабілеттері жетіледі. Білім беру есте сақтаудың, зейіннің және ойлаудың дамуына ықпал етеді, баланың эмоциясы мен қиялын дамытады.

• Ішкі әлеміне жағымды әсер етеді. Шет тілін білу баланың ішкі дүниесін байытып, оны қызықты және жан-жақты тұлға етеді.

• Әрі қарай тіл үйренуге деген қызығушылық. Шет тілімен ерте танысу оны одан әрі үйренуге деген тұрақты қызығушылықты қалыптастырады.

• Болашақта ашылатын көптеген мүмкіндіктер. Тілдерді, атап айтқанда ағылшын тілін білмей, табысты мансапты елестету қиын. Ғылыми әдебиеттер мен көптеген танымал кітаптар да ағылшын тілінде жазылған.

Шет тілін ерте жастан оқытудың кемшіліктері де жоқ емес. Басты кемшіліктің біріне төмендегі мәселе жатады:

• Балаға шамадан тыс стресстің түсуі. Көптеген педагогтар балабақшада екі тілде білім беру балаға шамадан тыс стрессті тудыруы мүмкін деп санайды. Көптеген балалар мектепке дейінгі жаста тіпті ана тілінде дұрыс сөйлемейді, ал екінші тіл қосылса, бұл баланы шатастыруы мүмкін. Бұған жол бермеу үшін балабақшадағы шет тілі мұғалімі өз әрекеттерін дұрыс құрылымдап, балаларды қызықтыратын ойындарды пайдалану керек [7].

Қорытындылап айтқанда, еліміздегі тілдік саясаттың қостілділік саясаты мен үштұғырлы саясатқа негізделуіне сай, білім беру саласындағы бастауыш сынып пен балабақшаларда  балалар тек ана тілінде ғана емес, қосымша орыс және ағылшын тілдерінде білім мен тәрбие алуда. Балалардың мектепке дейінгі жасынан бастап бірнеше тілді меңгеруі заманауи қоғамның көшіне тез ілесіп, қоғам талаптарына оңай бейімделуге жол ашады. Бастауыш сынып пен балабақшалардағы қосымша тілдерді оқыту ана тілінің рөлі бұзылмайтындай етіп құрылуы керек. Ерте балалық шақта балалар бірнеше тілді толық меңгере алады, бұл процес оқытудың қалай ұйымдастырылғанына байланысты. Дегенмен,  бастауыш мектеп пен балабақшаларда тек қазақ тілінде оқытылатын болса, онда қостілділік болмайды, сәйкесінше, балалар басымдықты қазақ тіліне басымдық береді. Өз кезегінде ана тілімізді сақтау және мемлекеттік тіліміздің мәртебесіне нұқсан келтірмеу сынды мәселелер болмайды.

Бастауыш білім берудің психологиялық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық және басқа да негіздерін зерттеген еңбектерден байқағанымыздай, білім беруді баланың ана тілінде бастаған дұрыс, десе де, мемлекеттің тілдік саясаты мен қоғам қажеттіліктерін де назарда ұстаған жөн.  Мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен бастауыш мектептегі білім – кейінгі барлық білімнің негізі, іргетасы, яғни дәл осы кезеңде бала өз ана тілінің негізінде барлық жаңа нәрсені терең түсініп, игере алады, бұл оның мектепте одан әрі табысқа жетуінің негізгі кілті болады. Ал ана тілімен қатар оқытылатын орыс және ағылшын тілдері баланың мектепке дейінгі және бастауыш сынып кезеңіндегі жоғары деңгейде қажет болатын білімді меңгеру және әртүрлі құзіреттіліктерді игеру құралы бола алады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.   Сулейменова Э.Д. Словарь социолингвистических терминов. — Астана: Арман-ПВ, 2019. — С. 254.

2.   Stavenhagen R. The Ethnic Question: Conflicts, Development, and Human Rights. Tokyo, Japan: United Nations University Press, 1990.

3.   Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2020 года. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT355258 (дата обращения: 19.03.2024).

4.   Hamers J. F., Michel H. A. Blanc. Bilinguality and Bilingualism. — Second edition. — Cambridge University Press, 2000. — P. 154.

5.   Дятленко П. Языковые реформы в Центральной Азии: тренды— цели— итоги // Вестник Евразии. — 2008. — №4. — С. 100-101.

6.   Альпеисов А. Основные механизмы культурной дипломатии США в Казахстане // Concorde. — 2018, №5. — С. 61.

7.Иностранный язык в детском саду: плюсы и минусы. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://n-72.ru/company/news/inostrannyy_yazyk_v_detskom_sadu_plyusy_i_minusy/  (дата обращения: 19.03.2024).