Үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие...

 

Жүзден - жүйрік,

Мыңнан - тұлпар.

 

Үлкен бастар, кіші қостар.

 

Итті күшігінде үйрет.

 

Әкені көріп ұл өсер,

Шешені көріп қыз өсер.

 

 

Сын түзелмей, мін түзелмейді.

 

Кеме келсе, қайық судан шығады.

 

Ананың ізін қыз басар,

Атаның ізін ұл басар.

 

Әдепті бала – арлы бала,

Әдепсіз бала – сорлы бала.

 

Жақсы келін – қызындай,

Жақсы күйеу - ұлындай.

 

Бала тәрбиесі бесіктен.

 

Ұлық болсаң — кішік бол.

 

Бір елі ауызға —

Екі елі қақпақ.

 

Сырлы аяқтың сыры кетсе де,

Сыны кетпейді.

 

Жақсы адамның жасын сұрама,

Жақсы аттың тісін қарама.

 

Сабыр түбі сары алтын.

 

Балапан ұяда не көрсе,

Ұшқанда соны алады.

 

Көн қатса, қалпына барады.

Көпке түскен іс анығына барады.

 

Келінім, саған айтам,

Қызым, сен тыңда.

 

 

Тауда туған құлынның

Екі көзі таста,

Ашаршылықта туған баланың

Екі көзі аста.

 

Бала тәрбиесі — бесіктен.

 

Өзек қуа ағады,

Өзен судың саласы.

Алыстан сәлем береді,

Әдепті елдің баласы.

 

Қайтып кірер есікті

Қатты серппе.

 

Су ішкен құдығыңа түкірме!

 

Өтірікші алдымен

Өзін алдар.

 

Тек жүрсең,

Тоқ жүрерсің.

 

Алдыңғы көш қайдан жүрсе,

Соңғы көш сонан жүрер.

 

Қарағайға қарап тал өсер,

Құрбысына қарап бала өсер.

 

Ұлың өссе,

Ұяттымен ауылдас бол,

Қызың өссе,

Қылықтымен ауылдас бол.

 

Ауру қалса да,

Әдет қалмайды.

 

Балаға байқап сөйлесең,

Ақылыңа көнер,

Байқамай шайқап сөйлесең,

Көрсетер бір «өнер».

 

Өлімнен ұят күшті.

 

Тасты бассаң, кетілер,

Сазды бассаң, жетілер.

 

«Сіз» деген әдеп,

«Біз» деген көмек.

 

Баланы жастан,

Келінді бастан тәрбиеле!

 

Сумен ойнама, батарсың,

Отпен ойнама, жанарсың.

 

Ойнақтаған бота

От басады.

 

Ойыннан от шығар.

 

Әзілің жарасса;

Атаңмен ойна.

 

Еркенің көзі кеппес,

Жорғаның тері кеппес.

 

Алдияр,

«Алдияр» десең, дандияр.

 

Есіктен орын тапсаң,

Төрге озба.

 

Ұялмаған бұйырмағанды ішер.

 

Бар, барын жейді,

Ұятсыз арын жейді.

 

Ұялған сыбағасынан құр қалар.

 

Әлін білмеген — әлек.

 

Мыңның түсін танығанша,

Бірдің атын біл.

 

Жасыңда көндігерсің,

Көндігерсің де,

Жөндігерсің.

 

Балапан басымен,

Тұрымтай тұсымен.

 

Атпаз көрген ат таныр,

Ұстаз көрген хат таныр.

 

Өзін өзі мақтаған —

Өлімнің қара басы.

 

Көре тұра айтпасаң,

Көргенсіз дер,

Біле тұра айтпасаң,

Жетесіз дер.

 

Ұялған тек тұрмас.

 

Ұлға отыз үйден тыю,

Қызға қырық үйден тыю.

 

Жасыңда қалжың болсаң,

Өскенде мылжың боларсың.

 

Асық ойнаған азар,

Доп ойнаған тозар,

Бәрінен де қой бағып,

Қозы өсірген озар.

 

Алмақтың да салмағы бар.

 

Бәлелі жерді баспа,

Басыңа түссе, саспа.

 

Ашу — дұшпан, ақыл — дос,

Ақылыңа ақыл қос.

 

Тар жерде табысқан

Кең жерде көріседі.

 

Жолдас болсаң қуға

Басыңды салар дуға.

 

Қашпақ болсаң, зымыра

 

Талап — талмас қанат.

 

Есік көргенді алма,

Бесік көргенді ал.

 

Іздеген мұратына жетеді.

 

Жаны сұлудың

Тәні сұлу.

 

Ақымақтың ала-құласы болмайды.

 

Опаға барған — ағарар,

Жосаға барған — қызарар.

 

Еркенің көзі жасты,

Етегін бұзау басты.

 

Қарыстан сүйем жуық.

 

Жарылғанды жау алады,

Бүлінгенді бөрі жейді.

 

Кемеңгерден кеңес шығар,

Кер кеткеннен кейіс шығар.

 

Есерден ерке жаман.

 

Үміттің оты сөнбейді.

 

Мың асуға —

бір тосу.

 

Көрмес

Түйені де көрмес.

 

Ақыл — ауыздан,

Мерей — көзден.

 

Әркім сүйгенінің құлы.

 

Жығылып жатып,

Сүрінгенге күлме.

 

Қолы ұста адамның

Қойнында алтын бар.

 

Алтын тапсаң, санап ал.

 

Еңкейгенге еңкей,

Атаңның қара құлы емес.

Шалқайғанға шалқай,

Пайғамбардың ұлы емес.

 

Сыйға — сый,

сыраға — бал.

 

Буынсыз жерге пышақ ұрма,

Қисынсыз жерге қолыңды сұқпа,

 

Таспен ұрғанды

Аспен ұр.

 

Шапшаң жүрсең,

Шаң жұқпас.

 

Алдыңа келсе,

Атаңның құнын кешір.

 

Көңілсізден күлкі шықпас.

 

Сүтпен кірген мінез

Сүйекпен кетеді.

 

Үндемеген

Үйдей бәледен құтылады.

 

Ұлың өссе,

Ұлы үлгілімен ауылдас бол.

Қызың өссе,

Қызы үлгілімен ауылдас бол.

 

Тігілмеген етігіңді мақтама,

Орылмаған тарыңды ақтама.

 

Бетегеден биік,

Жусаннан аласа.

 

Жақсы келін — қызыңдай,

Жақсы күйеу — ұлыңдай.

 

Жанған от — тәнді жылытады.

Жақсы сөз — жанды жылытады.

 

Жоқ болсаң — жасыма,

Тоқ болсаң — тасыма.

 

Ақымақтан арқан бойы алыс жүр,

Тұрлаусыздан тұсау бойы алыс жүр.

 

Ақпейілдің аты арып, тоны тозбас.

 

Жеңіл желек

Жел шақырып тұрады.

 

Биік ағаш бұрын құлайды.

 

Сұраған алады,

Іздеген табады.

 

Көшуден бұрын,

Керуен басыңды сайла.

Қарыз алудан бұрын,

Береріңді ойла.

 

Сағырдың ақысын жеме.

 

Бақ келерінде,

Ер ентелей басып асығады.

Бақ қайтарында,

Ер маң-маң басып мағысады.

 

Кішіпейіл болғанмен,

Кішірейіп кетпейсің.

Өр көкірек болғанмен,

Ұлылыққа жетпейсің.

 

Болатын жігіт епшіл,

Болмайтын жігіт кекшіл.

 

Тәуекелдің түбі — игі.

 

Атаңа не қылсаң,

Алдыңа сол келеді.

 

Жемісті ағаш жер бауырлап өседі,

Жетелі жігіт ел бауырлап өседі.

 

 

Біреудің қолымен от көсеме.

 

Өнерлі баланың он саусағы тең,

Өнерсіз баланың бір саусағы кем.

 

Тең құрбыңнан кем болсаң,

Көрінгенге жем боларсың.

 

Абырой қонар жігітке

Ажалды қоян тап келер.

 

Жұпары бар жігіттің

Жанында жүр,

Жұтары бар жігіттің

Малында жүр.

 

Тәрбиелі кісі —

Қант қосқан жармадай,

Тәрбиесіз кісі —

Шаң боратқан арбадай.

 

Ұят жүрген жерде

Абырой төгілмейді.

Абырой бар жерде

Ар шапаны сөгілмейді.

 

Отың жанбаса — қорлық,

Құсың алмаса — қорлық.

 

Жаз киімін қыс киіп,

Жарлы қайдан байысын.

 

Әдепсіз бала

Ауыздықсыз атпен тең

Ақылды кәрия

Жазып қойған хатпен тең.

 

Сыйластық екі жаққа бірдей.

 

Пасық адам белгісі:

Өзі бола алмайды,

Болғанды көре алмайды.

 

Ақшаңнан айрылсаң,

Өкінерсің, күйінерсің.

Арыңнан айрылсаң,

Қайтып тірі жүрерсің.

 

Бейбас балаға күле қарасаң,

Бас киіміңді ала қашады.

 

Қолағашың мықты болса,

Киіз қазық жерге кірер.

 

Баланы жұмсасаң,

Артынан өзің барарсың.

 

Жігітті — сын шыңдайды.

 

Тонының жылылығын иесі біледі.

Көсеуі қысқаның қолы қүйеді.

 

Не жоқ болса, сол қат.

 

Зор шортан шапса,

Қармағыңды әкетеді.

Зормен ұстассаң,

Бармағыңды әкетеді.

 

Жас жастың тілегі бір.

Жібектің түйіні бір.

 

Ар қайда болса,

Ұят сонда.

 

Құрмет етсең,

Құрмет көрерсің.

 

Әдептің не екенін,

Әдепсіз адамды көргенде ұғарсың.

 

Жаста берген тәрбие —

Жас қайыңды игендей.

 

Жердің үстімен барып,

Астымен қайтыпты.

 

Жөн білмеген ағалар:

Бүлініп кетсеңқуанып,

Сүрініп кетсеңтабалар.

 

 

Ананың ізін қыз басар,

Атаның ізін ұл басар.

 

Аға әдепті болса, іні әдепті,

Апа әдепті болса, сіңлі әдепті.

 

Ағасына қарай інісі,

Апасына қарай сіңлісі.

 

Жер басқанға мәз болма,

Жерде ізің қалмаса.

 

Елгезек екі айттырмас.

 

Желге желіндеген

Мұзға бұзаулайды.

 

Тайып жығылған,

Таянып тұрады.

 

Жүйрік алысқа,

Жігіт намысқа шабады.

 

Пенде пейілінен табар.

 

Алғыс алған арымас,

Қарғыс алған жарымас.

 

Мал жан үшін керек,

Жан ар үшін керек.

 

Қуды қу табады,

Шұқанақты су табады.

 

Жұмсақ ағаш құртқа жем,

Жұмсақ адам жұртқа жем.

 

Өзіңді зор тұтпа,

Өзгені қор тұтпа.

 

Озған — мұрат.

Қалған — ұят.

 

Сараңдықтың соңы —

Арамдық.

 

Ашумен басталған іс

Абыройсыз аяқталады.

 

Өзінің қисықтығын білмеген

Өзгенің түзулігін білмейді.

 

Ата балаға сыншы.

 

Жас жемісті жұлма,

Жас баланы ұрма.

 

Жығылмай, жыламай бала өспейді,

Қарамай, сыламай тал өспейді.

 

Әркім сыйласқанның құлы.

 

Мыңның түсін танығанша

Бірдің атын біл:

 

Көп қараған табады,

Көп үрлеген жағады.

 

Ағадан — ақыл,

Ініден —ізет.

 

Біреу бетінен жазады,

Біреу ниетінен жазады.

 

Асу бермес асқар жоқ.

 

Қанағат қарын тойғызады,

Қанағатсыздық жігіттің

Жалғыз атын сойғызады.

 

Мылтық атқанның бәрі

Мерген емес.

 

Ант бұзған оңбайды,

Салт бұзған сорлайды.

 

Сабыр түбі — сары алтын,

Сарғайған жетер мұратқа,

Сабырсыз қалар ұятқа.

 

Көз көрсе, жүз ұялады.

 

Өз ағасын ағалаған —

Қолда барды бағалаған.

 

Көңілден қайыр,

Көзден мейір.

 

Аға адасса, іні із кеседі.

 

Өмір өтер, жас өсер.

 

Ағадан қалғанды іні киіп өседі,

Ападан қалғанды сіңлі киіп өседі,

Көргендерін бойына түйіп өседі.

 

Аға ініге ұстаз,

Апа сіңліге ұстаз.

 

Шоқпар ұстаған жерінен сынбайды.

 

Жасы кіші ініні

Ақылы артса, аға тұт.

Жасы үлкен ағаны

Жақсы сыйлап, жағатұт.

 

Жердегі — жетімдікі.

 

Жүзігің алтын болғанша,

Жүзің жарқын болсын.

 

Лақтырылса —

Сорлының басына,

Ақсақтың аяғына тиеді.

 

Аңғырт аузындағысын алдырар,

Аңқау абайсызда шалдырар.

 

Әр айдың аты басқа.

 

Қисықтың көлеңкесі де қисық.

 

Ұқпасқа айтпа,

Толмасқа құйма,

Тоймасқа берме.

 

Әдеттің озығы бар,

Тозығы бар.

 

 

Өте қу болсаң,

Мойныңнан асыларсың,

Өте момын болсаң,

Аяққа басыларсың.

 

Ашу дұшпан, ақыл дос-

Ақылыңа ақыл қос.

 

Шындық бар жерде

Өтірік байқап жүреді.

Шындық жоқ жерде

Шіреніп, шайқап жүреді.

 

Шындық жоқ жерде

Сұмдық көп.

 

Алаңғасар атқа мінсе,

Тұра шабар.

 

Жырдың жыртығы,

Күйдің кетігі болмас.

 

Жел жетпейтін жүйрікті,

Жүзден біреу мәпелер.

Мәпелесе жүйрікті,

Бас жүлдені әперер.

 

Өтпес пышақ

Жүйкеңді құртар,

Құрғақ қасық

Аузыңды жыртар.

 

Азын-аулақ малың болсын,

Орта ғана халың болсын,

Кіршіксіз арың болсын,

Жүк көтергіш нарың болсын,

Басың аман, денің сау болсын —

Бақыт деген сол.

 

Оңай олжа тұрмас қолда.

 

 

Жеңілдігі қаңбақтай,

Ширақтығы жаңғақтай.

 

Ымға түсінбеген

Дымға түсінбейді.

 

Ұялған тек тұрмайды.

 

Оң қолың ұрыс бастаса,

Сол қолың арашашы болсын.

 

Тасада тұрып тас атпа.

 

Күш білекте емес, жүректе.

 

Алғыс алған жігіттің

Аты бәйгеден келеді.

 

Көз көрмей, көңіл сенбейді.

 

Өтірік — қаңбақ, шын — салмақ.

 

Сол көзің оң көзіңе қарауыл болсын.

 

Жылтырағанның

Бәрі алтын емес.

 

Қолмен істегенді

Мойынымен көтереді.

 

Құтырғаннан

Құтылғанның өзі олжа.

 

Епетейсіз асыққан

Етегіне сүрінер.

 

Айды етегіңмен жаба алмассың.

 

Аш ақылмен тоқ болмайды.

 

Арзанға келген ардақталмайды.

 

Жаураған үйде қалған тонын мақтайды,

Адасқан жоғалтып алған жолын мақтайды.

 

Жел дауылды шақырады,

Бұлт жауынды шақырады.

 

Қиял қыр асырады.

 

Епсіз бір асағанша

Епті екі асайды.

 

Құтырған ит иесін қабады,

Құтырған торғай бүркітке шабады.

 

Жақсының қолы ұзын,

Жақсылықтың жолы ұзын.

 

Талабы жоқ жас —

Қанаты жоқ құс.

 

Алып — алтау болмас,

Жеп — жетеу болмас.

 

Кебекті үрме, көзіңе түсер.

 

Шаққан өлтірер,

Мақтаған жеткізер.

 

Саны бар, сапасы жоқ.

 

Тесік моншақ жерде қалмас.

 

Тар киім тез тозады.

 

Керенау жігітке

Кесепет жолдас кез болар.

 

Шапшаң жүргенге

Шаң жұқпас.

 

Жетім жеті қырдың

Астындағы жеті үйден тамақтанады.

 

Жетімнің қарны — жетеу.

 

Құлыптың қожасы — кілт.

 

Сыпырғың жаман болса,

Шаңға өкпелеме.

 

 

Әйел — үйдің ажары,

Бала — үйдің базары.

 

 

Алдыңғы дөңгелек қайда жүрсе,

Соңғы дөңгелек, сонда жүреді.

 

Ештен кеш жақсы.

 

Алтын тастан шығады,

Ақыл жастан шығады.

 

Сәті түскен түймеге —

Сабақты ине.

 

Іске шорқақ,

Тамаққа ортақ.

 

Аш құлақтан — тыныш құлақ.

 

Көңіл кірі айтса кетер,

Көйлек кірі жуса кетер.

 

Шешеге қарап қыз өсер,

Әкеге қарап ұл өсер.

 

Қарғыстың ең ауыры — «Нан ұрсын».

 

Келін кейін отырар болар,

Көтерілуге бейім отырар болар.

 

Бал тамған өтіріктен

Қан тамған шындық артық.

 

Адам болар ұлының

Арқа-басы кең келер.

Ана болар қызыңның

Ақыл-есі тең келер.

 

Жақсы аға — орман,

Жақсы іні — қорған.

 

Өсер жастың алдын кеспе,

Өсер ағаштың басын кеспе.

 

Жас жүрген жер — мереке.

Қарт жүрген жер — береке.

 

Өзінің шарқын білген,

Өзгенің нарқын біледі.

 

Игіліктің ерте, кеші жоқ.

 

Мың мәртебе тыңдап, бір-ақ айт,

Ісің бітсе, үйіңе қайт.

 

Әдепті бала

Ата-анасын мақтатар.

Әдепсіз бала,

Ата-анасын қақсатар.

 

Қызық қой жас шағыңда ойын, күлкі,

Жігіттің қайда қалмас жиған мүлкі.

 

Топырағын таппаған дән өнбейді.