Өнер алды — қызыл тіл.

 

Тіл тас жарады,

Тас жармаса, бас жарады.

 

Шебердің қолы — ортақ,

Шешеннің тілі ортақ.

 

Тіл — буынсыз,

Ой - түпсіз.

 

Сүйреңдеген қызыл тіл

Сүйгеніңненайырар;

Иә жаубетін қайырар.

 

Алажағым кетсе де,

Айташағым кетпесін.

 

Ат жүйрігі айырады,

Тіл жүйрігі қайырады.

 

Мақтаған жеткізер,

Шаққан өлтірер.

 

Бал тамған тілден

У да тамар.

Сүңгініңжарасыбітер,

Тілжарасы бітпес.

 

Басқа пәле тілден.

 

Тіл — тиексіз.

 

Тіл ерді қабырға салады,

Нарды қазанға салады.

 

Бас кеспек болса да,

Тіл кеспек жоқ.

 

Қызыл тіл жанның мияты,

Абырой ердің қуаты.

 

Ашуың келсе — қолың тарт,

Айтпас жерде — тілің тарт.

 

Тіл жүйрік емес,

Шын жүйрік.

 

Піл көтермегенді

Тіл көтереді.

 

Адам көңілінен азады,

Тілінен жазады.

 

Жер астында жатқанды,

Қазбай, қарап тіл табар.

 

Қойын-қойын сырыңды

Түбінде келіп шын табар.

 

Аш құлақтан —

Тыныш құлақ.

 

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

 

Жақсы байқап сөйлер,

Жаман шайқап сөйлер.

 

Жыланның тілі айыр,

Жылан мінезді адамның сөзі айыр.

 

 

Аңдамай сөйлеген

Ауырмайөледі.

 

Аяғы жаман төрді былғар,

Аузы жаман елді былғар.

 

Көп сөйлеген —

Көптен айрылар.

 

Көп сөз — күміс,

Аз сөз — алтын.

 

Суды ішім тоқтатар,

Сөзді шын тоқтатар.

 

Ақпа құлаққа айтқан сөз

Ағып кетеді.

Құйма құлаққа айтқан сөзді

Құйып алады.

 

Өтірікшінің шын сөзі зая.

 

Қатты айтсаң,

Қарындасыңажақпайсың.

Ақырынайтсаң,

Ақың кетеді.

 

Біреудің сөзі әдемі,

Біреудің көзі әдемі.

 

«Көрдім» деген көп сөз,

«Көрмедім» деген бір сөз.

 

ІІІешеннің сөзі — мерген,

Шебердің көзі — мерген.

 

Ине көзінен сынады,

Шешен сөзінен сынады.

 

Қаһарлы сөз — қамал бұзар.

 

Олақтың сөзі —

Орынсыз жамау тәрізді.

 

Орынды айтылған сөз —

Орнына қағылған шеге сияқты.

 

Ойнапсөйлесең де,

Ойлап сөйле.

 

Сөз сүйектен өтеді,

Таяқ еттен өтеді.

 

Мір тәуекел бұзады,

Мың қайғының қаласын;

Бір жылы сөз бітірер

Мың көңілдің жарасын.

 

Адам сөзінен жазады,

Сиыр мүйізінен жазады.

 

Көз жеткізер,

Көз жеткізбегенді

Сөз жеткізер.

 

Аталы сөзге,

Арсыз жауап қайырар.

Ақ пен қараны

Шындық айырар.

 

Шал,

Шалдың сөзі — бал.

 

Ұлы сөзде — ұят жоқ.

 

Сөз шындықты табар.

 

Көп сөйлеген

Иә жолдасынан,

Иә құрдасынан айрылады.

 

Жақсы сөз — жарым ырыс.

 

Жаным десе — жан семіреді.

 

Ауыз дарбаза,

Сөз самал,

Құдай ұрғанға не амал?!

 

Жүйелі сөз —

Жүйесін табар;

Жүйесіз сөз —

Иесін табар.

 

Сөз жүйесін тапса —

Малиесінтабар.

 

Жүзден біреу — шешен,

Мыңнан біреу — көсем.

 

Бұралқы сөз — күлуге жақсы,

Бұралқы жылқы — мінуге жақсы.

 

Айтпаса жүректен кетеді,

Тартпаса білектен кетеді.

 

Құр судан май шықпайды,

Құр сөзден мән шықпайды.

 

Сөзің тәтті болсын,

Ашуың қатты болсын.

 

Еттен өткен таяқтан,

Сүйектен өткен сөз жаман.

 

Сөз қуған — пәлеге жолығар,

Шаруа қуған — қазынаға жолығар.

 

Өзі — шынашақтай,

Сөзі — келсаптай.

 

Сөздің басы — бір пышақ,

Аяғы — бір құшақ.

 

Сөйлемесе қайдан туады?

Сөз сөзден туады.

 

Айтсаң сөзіңе жет,

Мінгес те, үйіңе жет.

 

Ауруда — шаншу жаман,

Сөзде — қаңқу жаман.

 

Құрғақ сөз бас ауыртар,

Құрғақ қасық ауыз жыртар.

 

Көз көргенше,

Ауыз батыр, сөйлеп қал.

 

Сөз бергенге ерме,

Бөз бергенге ер

Сөз — бейнет болар,

Боз — көйлек болар.

 

Сөзіңді айт ұққанға

Айтып айтпай не керек,

Құлағына мақта тыққанға.

 

Көп сөйлесең — тақылдақ дер,

Аз сөйлесең — ақымақ дер.

 

Көптің аузы — зеңбірек.

 

Кесірлі ауыздан

Кесапатты сөз шығар.

 

Тұз астың дәмін келтірсе,

Мақал сөздің мәнін келтіреді.

 

Ауызында әзілі жоқтың

Қолында қол шоқпары бар.

 

Тілге шешен,

Іске мешел.

 

Тілменен тікен алып болмас.

 

Ақындар қайда сөз сонда,

Сұлулар қайда наз сонда.

 

Мал басынан байланады,

Адам тілінен байланады.

 

Ақ сөз ащы болады,

Ғайбат сөз тәтті болады.

 

Күнде бір сөз есітпесең

Құлағың қалқандай болады.

 

Айтар нақылы жоқтың,

Табар ақылы жоқ.

 

Су сағасы — бұлақ,

Сөз сағасы — құлақ.

 

Татуға — тіл,

Сұлуға — сүт.

 

Ашынған тілді болады.

 

Ішімдегінің бәрі — тілімде,

Тілімдегінің бәрі — түрімде.

 

Жылы киім — тәнді жылытар,

Жылы сөз — жанды жылытар.

 

Шайқап сөйлесе,

Алды-артыңды байқап сөйле.

 

Көп ішінде сөйлеген,

Көсемдіктің белгісі.

Көпке сөзі ұнаған,

Шешендіктің белгісі.

 

Қысыр сөзде қырсықкөп.

 

Алмас қылыш майданда керек,

Асыл сөз майданда да керек,

Сайранда да керек.

 

Сөзіңді біреу сөйлесе,

Аузың қышып бара ма,

 

Әуелгі сөзің шын болса,

Соңғы сөзіңе жол болады.

 

Жыламасқажылаған екі көзім,

Тыңдамасқа сөйлеген есіл сөзім.

 

Тауып сөйлесең — күміссің,

Таппай сөйлесең — мыссың.

 

Қарағым деген жылы сөз

Тон болып тәнді жылытпаса да,

Жанды жылытады.

 

Жаман сөз жанға кірген тікен.

 

Пышақ жетесінен сынады,

Сөз келтесінен тынады.

 

Әншейінде ауыз жаппас,

Той дегенде өлең таппас.

 

Мақал — сөздің атасы,

Уәде — ердің опасы.

 

Түйеге мінген қазақ,

Төрт ауыз өлең біледі.

 

Мағынасыз сөз болмайды,

Мақалсыз ел болмайды.

 

Сөзге мақал жарасар,

Иекке сақал жарасар.

 

Ми ойланғанды

тіл тындырады.

 

Адамның өзі жетпеген жерге

Сөзі жетеді.

 

Орынсыз сөз орға жығады.

 

Сөз — сабан, іс — дән.

 

Мақал қайданшығады,

Ой болмаса.

Киіз қайдан шығады,

Қой болмаса.

 

Жаман сөз —

Жанға кірген тікен,

Жақсы сөз —

Таптырмайтын ем.

 

Қызыл тілден, ашынғанда утамар,

Басылғанда бал тамар.

 

Жүйелі сөз — киелі.

 

Санасызға айтқан сөз —

Тасқа тамған тамшыдай.

Саналыға айтқан сөз —

Қолға ұстатқан қамшыдай.

 

Өзі өтірікші

Өзгенің шын сөзіне сенбейді.

 

Ақынның тілі қылыштан өткір,

Қылдан нәзік.

 

Жақтырмаған

Жүре сөйлеседі.

Жарамсақтанған

Күле сөйлеседі.

 

Қол жүйрігі — етке,

Тіл жүйрігі —бетке.

 

Сөйлеген — себеді,

Тыңдаған — орады

 

Шебердің қолы — ортақ,

Шешеннің сөзі — ортақ.

 

Жетесізге айтқан сөз,

Желмен бірге кетеді.

 

Сылбыр сөзін — сүйретіп айтады,

Содыр сөзін — күйретіп айтады,

Сыпайы сөзін — ширатыпайтады.

 

Көре-көре көсем болады

Сөйлей-сөйлей шешен болады.

 

Шешілмеген шиені,

Тырнақшешпес,тілшешер.

 

Жері жуалының

Сөзі дуалы.

 

Шын — бір сөз,

Өтірік — мың сөз.

 

Сауатсыздың сөзінесүрініп құлайсың.

 

Жолыңа жуа бітсін,

Сөзіңе дуа бітсін.

 

Шынайысөз, не күйінгенде шығады,

Несүйінгенде шығады.

 

Ағадан— ақыл,

Атадан — нақыл.

 

Ат тұяғы—алтын,

Алысқаалып баратын.

Адамтілі алтын,

Алысты сұраптабатын.

 

Тентек отты тебемдеп,

Аяғынкүйдіреді.

Ділмәршындықты жеңем деп,

Тілін күйдіреді.

 

Жыланныңуытісінде,

Адамныңуытілінде.

 

Аяқ — тұлпар,

Сөз — сұңқар.

 

Сөз қадірін білмеген

Өз қадірін білмейді.

 

Адам тілінен,

Ат аяғынан жазады.

 

Еңтәтті де — тіл,

Еңащы да — тіл,

Еңжұмсақ та — тіл,

Еңқатты да — тіл.

 

Көр топырағыкөзіңе түспесін,

Сөз салмағы өзіңе түспесін.

 

Қағынған ауыздан

Ұшынған сөз шығады.

 

 

 

Айтсам тілім күйеді,

Айтпасам дінім күйеді.

 

Сәлемі жараспағанның —

Сөзі де жанаспайды.

 

Қол, аяғы бар кісі —

Жүк көтергіш нар кісі.

 

Тілі, сөзі бар кісі,

Жазасызға жар кісі.

 

Жалаң бұттың өлімі шөптен,

Жалаң сөздің өлімі көптен.

 

Қайғылы сөз

Қаза үстінде туады.

Қаһарлы сөз

Жаза үстінде туады.

 

Асығын ата алмаған,

Сақасынан көреді.

Сөзін сөйлей алмаған,

Атасынан көреді.

 

Әуелгі сөз — ағадан,

Әдепті сөз — ініден.

 

Сырдың елі — жырдың елі.

 

Мақал —сөздің мәйегі.

 

Киім кірі жуса кетеді,

Көңіл кірі айтса кетеді.

 

Көздің аласынан

Сөздің аласы жаман.

 

Сөзбен сөзді жуады,

Сабынмен бөзді жуады.

 

Жақсының өзі өлсе де,

Сөзі өлмейді.

 

Айтылған сөз — атылған оқ.

 

Аз сөз — ишарат,

Көп сөз — кінарат.

 

Артық сөйле, кем сөйле,

Таразылай тең сөйле.

 

Жақсыменен сөйлессең —

Жаның рахаттанады.

Жаманменен сөйлессең —

Қойыңа қасқыр шабады.

 

Тіс — тілдің қамалы.

 

Сәлем — сөздің анасы.

 

Артында баласы қалса —

Көзі қалды де,

Артында сөзі қалса —

Өзі қалды де.

 

Сөз сөзден туады

Сөйлемесе қайдан туады?

От басының жанжалы

Қана ішпеген шайдан туады.

Ауыр жолдың азабы

Артар атан-нардан туады.

 

Әуелі бойыңда талант болсын,

Талантыңа талабың қанат болсын.

 

Күлкі сөз — көңілді тындырар,

Қас сараң сағыңды сындырар.

 

Елшіге өлім жоқ,

Өлеңшіге өкім жоқ.

 

Аяғың сауда, билеп қал,

Аузың сауда, сөйлеп қал.

 

Көз — нұрдың ұясы,

Көңіл — сырдың ұясы,

Сезім — жырдың ұясы.

 

Ел арасын сөз бұзар,

Жол арасын сел бұзар.

 

Тілің бар болса,

Жауым жоқ деме

Тамырың бар болса,

Дауым жоқ деме.

 

Қысыр сөзге мініп,

Қысырақ қумас болар.

 

Түсінбеске сөйлеме,

Толмасқа құйма!

 

Майда сөйлеп, ірі шық,

Ақылдының бірі шық.

 

Көп сөз күлгенге жақсы,

Аз сөз білгенге жақсы.

 

Делдал малдың базарын келтіреді,

Мақал сөздің ажарын келтіреді.

 

Ұқпас құлаққа айтқан сөз,

Оқпанға құйған сумен тең:

 

Аузына әлі келмеген мылжың,

Айтар сөзінен адасады.

 

Айта білмесең,

Мақалдың мәні болмайды

Жасай білмесең,

Астың дәмі болмайды.

 

Тіл — көңілдің кілті.

 

Шебердің бізі — ортақ,

Шешенің сөзі — ортақ.

 

Сегіз тұтам сар садақ,

Секірген аңды сұлатар.

Сегіз қырлы өткір сөз,

Сойылдай ерді құлатар.

 

Судың түбін шым бекітеді,

Сөздің түбін — шын бекітеді.

 

Үй ортасына шала тастама,

Сөз ортасына жала тастама.

 

Сөйлегенді үндемеген жеңеді.

 

Бастың көркі — жүз,

Жүздің көркі — көз.

Ауыз көркі — тіл,

Тілдің көркі — сөз.

 

Көшпелі ел,

Тоғанақсыз, бұраусыз болмайды.

Той мен ас,

Айтыссыз, жыраусыз болмайды.

 

Қиын жерде жол тапқыш,

Түйін жерде — сөз тапқыш.

 

Той — ақындікі,

Көкпар — батырдікі!

 

Көрген көзіме сенемін бе,

Сенің айтқан сөзіңе сенемін бе.

 

Көліне қарай — қазы,

Заманына қарай — сазы.

 

Кесір сөзде — қырсық көп,

Кесір адамда — тыртық көп.

 

Әңгіме бұзау емізер,

Бұзау таяқ жегізер.

 

Жақсының сөзі — шақпақ

Жаманның сөзі — тоқпақ.

 

Көзге айтқанның айыбы жоқ.

 

Ала сөйлеп, ұлыққа жаққанша,

Адал сөйлеп, жұртқа жақ.

 

Жақсының сөзі

Өлшеп, пішкендей,

Жаманның сөзі

Түйеден түскендей.

 

Аяққа кісен салуға болар,

Қолға кісен салуға болар,

Тілге кісен салуға болмас.

 

Орақты ора білмесең,

Қолыңды кесерсің

Сөзіңді сөйлей білмесең,

Жолыңды кесерсің.

 

Жатып сөйлеген

Жігітке жараспайды.

 

Сөйлей білмеген кісіден,

Үре білген ит артық.

 

Жол жайын білмесең,

Жүргеннен сұра.

Сөз жайын білмесең,

Білгеннен сұра.

 

Тамақты асығып ішпе

Түйілерсің.

Сөзді асығыс сөйлеме,

Күйінерсің.

 

Тіл алмасқа сөз айтсаң,

Адам таппас жауап айтар.

 

Жорытсаң, жол аларсың,

Жолықсаң — сөз аларсың.

 

Қолың ұста болсын,

Сөзің қысқа болсын!

 

Ажал келмей жан шықпас,

Қысыр сөзден мән шықпас.

 

Отқа келген келіннің

Отыз ауыз сөзі бар.

 

Шешеннің тілі — шебердің бізі.

 

Шешеннің тілі

Семсердің жүзі.

 

Тез қасында қисық ағаш жатпас,

Бек қасында бейбақ сөз айтпас.

 

Өлеңді қосылып айтқан жақсы,

Сөзді тосып айтқан жақсы.

 

Байламсыз сөз

Баусыз — шелек.

 

Найзалассаң найзалас,

Тіл найзаңмен түйреме

Тіл найзаңа түйреп ап,

Олай-бұлай сүйреме.

 

Қожамен көрші болсаң:

«Бер-бер» дейді

Шебермен көрші болсаң:

«Көр-көр» дейді.

 

Көптің сөзі — темір талқы,

Қисайғанды түзетер.

 

Піл күшті,

Піл күшті емес, тіл күшті.

 

Жылататын да,

Жұбататын да — тіл.

Қыздырманың

Қызыл тілінен сақтан.

 

Тілде сүйек, таста тамыр жоқ.

 

Төр төбесінде отырып,

Теріс сөйлегеннен түңіл

Есік алдында отырып,

Ерсі сөйлегеннен түңіл.

 

Жігіт жауда өлер,

Шешен дауда өлер.

 

Сақина —

сәнге жатпас,

Айқай —

әнге жатпас.

 

Ақын өлең айтпайды, жантайған соң,

Адам келмес үйіңе мал тайған соң.

 

Біреу қасып айтады,

Біреу басып айтады,

Біреу жаны ашып айтады.

 

Көргенінен көз ақы алады,

Сөйлегенінен сөз ақы алады.

 

Әділ сөздің зілі жоқ,

Көп көзінен өткен істің міні жоқ.

 

Әзіл айтсаң да,

Әділ айт.

 

Көңілдегі құпияңды —

Көзің айтып қояды,

Көп сөйлеген күпілдеп —

Сөзің айтып қояды.

 

Дуасыз ауызға,

Судыраған сөз бітер.

Жылан мінез жауызға

Жеп қойғандай көз бітер.

 

Ащы сұраққа

Тұщы жауап күтпе.

 

Кедейге өлең айтқан да — шығын.

 

Шешеннің сөзі — ортақ

Шебердің бөзі — ортақ.

 

Ақынның хаты өлмейді,

Батырдың аты өлмейді.

 

Сөзі ырайлының —

Жүзі шырайлы.

 

Аузын бағып айтқанның — аузы күймес,

Отын бағып жаққанның жеңі күймес.

 

Атаңның сақалына қарама,

Айтқан мақалына қара.

 

Аңғал сөйлеп, аспа,

Ойланып ал, саспа.

 

Ұзын шапан аяғыңа оралады,

Ұзын тіл мойныңа оралады.

 

Бір сом беріп жырлатып,

Мың сом беріп қойғыза алмапты.

 

Тілі бардың

Тіріде ақысы кетпейді.

 

Аталы сөзге

арсыз ғана жауап қайырады.

 

Кемеңгердің артынан көп ереді,

Сүмелектің артынан сөз ереді.