THE STATE LANGUAGE DEVELOPMENT INSTITUTE
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ
ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА
Соңғы мақалалар:
Еңбек
авторлары сөздіктің қазақ тілінің заңдылығы мен өзіндік ерекшелітерін дұрыс
бейнелемеудегі кемшіліктерін сынайды. Негізінен, сөзтізбекте тілдік нормалардан
ауытқушылықтар мен жасанды қолданыстардың бар екендігін, мәселен, диалектік
сөздер, жалған терминдер және кейбір етістік формаларының қолданысы туралы
айтады. Осы арқылы авторлар сөздіктің тілдік дұрыстығы мен орфографиялық
сауаттылығын арттыруға бағытталған ұсыныстар жасайды.
Бұл
еңбекте автор ғалымдар зерттеу мәселелерінің дәйекті болуына назар аударып,
қазақ тілін зерттеуде алғашқылардың бірі болған ғалым еңбектеріне сілтеме
жасалған. Мәселен, 1983 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде Ы. Мамановтың
«Орфографиялық сөздіктегі олқылықтар» атты мақаласында көтерілген мәселелер
қазіргі күнге дейін өзектілігін жоғалтған жоқ. Маманов сөздіктерде дыбысталуы
біртектес түбір сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, олардың бір тобындағы
қысаң «ы», «і» әріптері түсіріліп, ал екінші тобы түбірді сақтап жазылғанын
айтады. Мысалы, «ауыл – аулы», «дауыл – даулы», «мұрын – мұрны» сияқты сөздерді
келтіреді. Бұл сөздерге басқа қосымшалар жалғанғанда түбірдің дыбыстық құрамы
өзгермей жазылады деп есептейді. Орфоэпия мәселесінде сөздердің әртүрлі фонетикалық
стильде дыбысталуы мүмкін екенін, бірақ орфографияның жалпыға түсінікті және
тұрақты болуы үшін бірізділік принципін сақтау керектігін айтады. Маманов
сондай-ақ, кейбір сөздерде тәуелдік жалғауы жалғанғанда қысаң ы, і әріптері
түсіріліп жазылатынын, мысалы, «бөрік – бөркі», «көрік – көркі» сияқты сөздерді
келтіреді. Ол ондай сөздердің көп еместігін және олардың кейінді ықпал заңына
бағынбайтынын атап өтеді деп көрсеткен.
Н. Уәли
«Сөздіктің кейбір ерекшеліктері» атты кіріспе сөзінде соңғы буындағы қысаң
дауыстылары бар сөздердің қосымшалармен түрленгенде түсіріліп жазылатынын
көрсетеді. Ол нарық, бөрік, парық сияқты сөздерді мысал ретінде келтіріп,
құрастырушылар мен редакторлар арасындағы бірізділіктің сақталмағанын айтады.
Маманов пен Уәлидің пайымдауларына қарасақ,
қазақ тілінің орфографиясындағы бұл олқылықтар мен ерекшеліктер қазақ тілі
жүйесінің дамуы мен нормалануында маңызды рөл атқарады. Олардың шешімі тілдің
стандарттарын анықтауда және орфографиялық нормаларды бекітуде үлкен маңызға
ие.
Ахмет
Байтұрсынұлының айтқанындай, емле ережелерін жетілдіру маңызды, бірақ бұл
өзгерістер тілдің сапасын төмендетпеуі керек. 2005-2013 жылдары жарық көрген
сөздіктерде орын алған қателердің көбеюі, орфографиялық нормалардың бұзылуы
тілдік жүйенің дұрыс жұмыс істеуіне кедергі келтіреді. Нұргелді Уәлидің алтыншы
басылымдағы сөздері қоғамның әр түрлі салаларындағы адамдар үшін орфографиялық
сөздіктердің маңыздылығын көрсетеді. Рабиға Сыздықтың пікіріне сәйкес, емле
ережелерінің тұрақсыздығы жазу процесін күрделендіреді және тілдік мәдениеттің
төмендеуіне әкеледі.
Қазақ
тіліндегі орыс тілінен калька аударманың нәтижесі ретінде пайда болған
«ағымдағы» сөзі мен оның баламалары тілдің сапалы дамуында маңызды рөл
атқаратын құбылыс. Бұл жерде «ағымдағы жыл», «ағымдағы есепшот», «ағымдағы
міндеттер» сияқты тіркестердің тіл мамандары тарапынан сыни көзқарасқа ұшырап
отырғаны атап өтіледі. Тіл байлығын дұрыс пайдалана отырып, «биыл», «осы жыл»
сияқты дәстүрлі баламаларды қолдану арқылы тіліміздің ауқымын кеңейтуге болатындығы
айқын. «Бизнес-сынып» сияқты аудармалардың тілімізге сәйкес келмейтіндігі,
«сынып» сөзінің негізінен білім беру саласында қолданылатындығы айтылады. Бұл
мәселеде тіл қолданысының мәдениеті мен дәстүрін ескеру маңызды. Сондай-ақ,
«балкон» сөзінің баламасы ретінде «самалдық» сөзінің қолданысы ұсынылғаны, бұл
өзгерістердің тілімізді байытуға қосар үлесі зор екендігін көрсетеді.
Профессор
Нұргелді Уәлидің сөздік жөніндегі түсініктемесі тіліміздің дамуында орнықты
баламаларды қолданудың маңыздылығын атап өтеді. Тілдік өзгерістер мен
баламалардың қолданысы тілдің өміршеңдігін, сондай-ақ байлығын арттыруда үлкен
рөл атқарады. Тілдік инновациялар мен дәстүрлі қолданыстардың үйлесімі қазақ
тілінің қазіргі заманғы өзгерістерге бейімделуін, сондай-ақ мәдени мұрамызды
сақтауға мүмкіндік береді. Сөздік құрастырушылардың кейбір жағдайларда
қолданыстағы нұсқалардың ішінен қате деп танылған түрлерін қалыптастыру және
кодификациялау ұмтылысы көрініс табады. Мысалы, «кірпікшешен» сөзінің екі
нұсқасының арасынан тек «кірпікшешен» нұсқасын таңдап, екіншісін мүлдем
қамтымау сияқты. Бұл әрекет, сөздік құрастырушылардың тілдік жүйені
тұрақтандыру және бірізділікке ұмтылуын көрсетеді.
Алайда, бұл тәсілдің кейбір жағдайларда
тілдік санаға жат нұсқаларды қалыптастыру қаупі бар. Мысалы, «алай-түлей» мен
«алай-дүлей» сөз тіркестерінің арасындағы таңдау, көпшілік қолданыста «дүлей»
нұсқасының басымдығына қарамастан, тек «алай-түлей» нұсқасын кодификациялау,
тілдік әдетті өзгертуді мақсат тұтқан сияқты.
Сөздік
құрастырушылардың кейбір сөздердің дұрыс нұсқаларын берудегі теріс таңдаулары,
тіл қолданысында шатастырушылық тудыруы мүмкін. Мәселен, «айырылыс» және
«айрық» сияқты сөздердің қолданысындағы бірізділіктің жетіспеушілігі, тілдік
нормаларды анықтауда мән берудің маңызды екенін көрсетеді.
Осы
орайда, сөздік құрастырушылардың тілдік нормаларды белгілеудегі жауапкершілігі
зор. Тілдік жүйені түсіну және оған сәйкес сөздерді дұрыс кодификациялау қажет.
Қазақ тілінің заңдылықтарын, дыбыстық құрылымдарын ескере отырып, тілдік
бірізділікті қамтамасыз ету маңызды. Бұл тілдің дамуына, сондай-ақ оның
қолданушыларының тілдік санасын нығайтуға өз үлесін қосады.
Сөздік
құрастырушылардың кейбір сөздерді тілдік заңдылықтарға сәйкес келтірмей, орыс
тілінен тікелей алынған сөздерді қосқаны көрсетілген. Мысалы, қазақ тілінің
дыбыстық заңдылықтарына бейімделмеген орыс сөздерінің қосылуы, якут тілінің
сөздіктерінде орын алмаған. Бұл әрекет қазақ зерттеушілерінің сөздіктерінде
орыс сөздерінің көптігіне қайран қалуға себеп болады. Нұргелді Уәлидің айтуынша,
сөздік тілдің бүгінгі тынысын және ішкі құрылымындағы өзгерістерді, қоғамдағы
жаңалықтарды көрсетуі тиіс. Сөздікке енгізілген жаңа атаулар мен терминдер
қазақ тілінің қорын байытады, алайда олардың мән-мағынасы түсініксіз болып
қалуы мүмкін. Сөздіктегі бірқатар жаңа атаулар мен терминдердің қолданылуы
түсінікті түрде көрсетілмеген. Сонымен қатар, сөздік құрастырушылардың тілдік
нормаларды сақтамай, тілдегі жүйеден тыс қолданыстарды көптеп енгізгені
байқалады. Осыған байланысты, сөздіктің тіл нормаларын нақтылаудағы рөлі мен
маңызы атап өтіледі. Сөздікте берілген сөздердің дұрыс жазылуы мен мағынасын
түсінуде тұтынушылар мен құрастырушылар арасында шатастықтар орын алған. Сөздік
құрастырушылардың тілдегі жүйеге тән элементтерді ажырата алмауы салдарынан туындаған
қателіктер сөз бен сөйлем құрылымында айқын көрінеді. Тіліміздегі жүйені түсіну
және тілдік нормаларға сәйкес дұрыс қолданыстарды қамтамасыз ету үшін сөздіктің
құрастырылуында көбірек мұқияттылық пен зерттеу жұмыстары қажет.
Орфографиялық
сөздікті дұрыс құрастыру үшін қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына,
дыбыстардың тіркесіміне және сингармонизмге мән беру маңызды. Бейүндес сөздер
жазылуында жиі кездесетін қателердің бірі – дыбыстардың тіркесім заңы
ескерілмеген жағдайлар. Нұргелді Уәли редакторлық еткен сөздікте, қысаң
дауыстылар мен жуан және жіңішке буындардың үндестігі, сингармонизм заңына
сәйкес келмейтін сөздер берілген. Мысалы, «құдірет» және «құзырет» сияқты
сөздердің дыбыс үндестігі дұрыс емес жазылған. Сөздік құрастырушылар сондай-ақ сөздердің
соңғы буынындағы «ә» әрпі бойынша қосымшалардың жуан немесе жіңішке түрде
жалғануына қатысты бірізділік сақтамаған. 1988 жылғы және 2013 жылғы сөздіктер
арасында «ә» әрпінің емлесінде айырмашылықтар бар. 2013 жылғы сөздікте
сөздердің емлесінде белгілі бір жүйеліліктің болмауы сын көзімен қаралады.
Шеттен енген сөздерді қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтарына сәйкестендіру
қажеттілігі атап өтіледі. Сонымен қатар, сөздіктегі «рахмет», «күмән», «іңкәр»
сияқты сөздердің түрлі нұсқаларының берілуі сөздіктің қолданысын шатастырады.
Орфографиялық сөздіктің сапасын арттыру үшін дыбыстардың тіркесім заңдылықтары
мен тілдік нормаларды қатаң сақтау қажет.
Сөздікте
екі дауысты қатар келетін біріккен сөздердің көптігі атап өтілген, мұндай
сөздердің жазылуында ережелердің қатаң сақталмауы байқалады. Мысалы, «алаағаш»,
«қараағаш», «араағайындық» сияқты сөздерде екі дауыстының екеуі де сақталса,
кейбір сөздерде бір дауысты түсіріліп, «қарғауыз», «алтаяқ» түрінде жазылған.
Сондай-ақ, сөздікте келтірілген мысалдар арасында біріккен сөздердің
жазылуындағы әртүрлілік көрсетіледі, мәселен, бірге жазылатын «екіаяқты»,
«екіарада» сияқты сөздер мен бөлек жазылатын «екі ара», «алты айлық»
тіркестері. Осы қарама-қайшылықтар сөздіктің жүйелілігін және оқырманға
түсініктілігін төмендетеді. Әрі қарай, сөздікті құрастырудағы қиындықтар мен
шешімдердің айқын еместігі, екі дауыстының қатар келуіне байланысты
стандарттардың болмауы сынға алынады. Бұл жүйесіздіктер сөздікті пайдаланушылар
үшін шатастыруы мүмкін және тілдік нормалардың нақтылығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ету қажеттілігін көрсетеді.
Орфографиялық
сөздікте морфологиялық ұстанымның маңыздылығы баса айтылады, бұл қазақ тілінің
морфологиялық ерекшеліктерін ескеруді қажет етеді. Профессор А.Ысқақовтың
зерттеулері бойынша көптік мәнді есімдердің түрлері анықталған, оларға сұйықтық
атаулары, газ тектес заттар, уақ ұнтақ заттар, дерексіз ұғымдар мен табиғи
бөлшектенбейтін кесек заттар, жаратылыс құбылыстары жатады. Алайда, сөздікте
халық атаулары, хайуанаттар, қосарлы дене мүшелері және жинақтық ұғымды
білдіретін сөздер көптік қосымшасын қабылдамайтындығынан ауытқушылықтар бар.
Мысалы, халық атаулары көптік қосымшасымен берілген, ал кейбір сөздер жекеше
немесе көпше тұлғада әртүрлі берілген. Өсімдіктер атауларына көптік қосымшасының
жалғануы, орфографиялық сөздіктегі нормалардың бұзылуы, сондай-ақ атаулардың
бірге немесе бөлек жазылуындағы бірізділіктің болмауы сынға алынған. Бұл
оқушылар мен қазақ тілін үйренушілер үшін шатастыруы мүмкін. Сөздікті
құрастырушылардың қазақ тілінің морфологиялық ерекшеліктеріне жете мән
бермегендігі, тіл нормаларын дұрыс қолдануда маңызды рөл атқаратындығын
көрсетеді.
Сөздіктердегі
алақұлалық және шалағайлық тілдік жағдаятты нашарлатады, әр адамның жеке
тәжірибесіне байланысты емле ережелерінің әртүрлі қолданылуына жол ашады. Қазақ
тілінің өзіндік заңдылықтарын басқа тілдерден алынған принциптермен алмастыруға
болмайды, өйткені қазақ тілі сингармонизмге негізделген. Ақмет Байтұрсынұлының
ұстанымдарын қолдану арқылы тілдің дұрыс жазылуына қол жеткізу мүмкін. Академик
Рабиға Сыздықованың тәжірибелері мен ұстанымдарын қолдану, тілдегі жүйені
сақтау және дұрыс жазу мәдениетін насихаттау қажет.
Орфографиялық
сөздіктердің дұрыс жазылуы, олардың нормаларының нық және айқын болуы, тілдік
жүйеге негізделуі және қателерден ада болуы маңызды. Тілдік бірліктердің дұрыс
таңбалануына және орфографиялық сөздіктегі нормаларға сәйкестік енгізу, тілдің
мәдениетін жоғарылату және оның дамуына үлес қосу үшін әр азаматтың
жауапкершілігі болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. ЖҰБАЙ О, САЛҚЫНБАЙ А,. ҚАПАЛБЕК Б. Қазақ тілі жүйесінің орфографиялық
сөздіктердегі көрінісі. – Алматы, 2023. – 216 б.
2. ОРФОГРАФИЯЛЫҚ СӨЗДІК. /Алтыншы басылым. Құраст.: Н.Уәли,
Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова, Ж.Исаева, Н.Әміржанова, А.Әмірбекова. - Алматы:
«Дәуір» баспасы, 2013. - 720 бет.
ПІКІР АЛМАСУ
08/01/2025 17:32
Қазақстан халқының тілдері күніне арналған «Ана тілім – ардағым» атты мерекелік іс-шара өтті
|
ТЕКСТ