Мұндай тақырып қойып, мақала жазуыма себеп – Еуразия ұлттық университетінің профессоры Сайлау Батырша-ұлының «Ана тілі» газетінде (18-24 қаңтар, 2018 ж.) жарияланған «Халықаралық терминдерді аудару мәселесіне қатысты айтар ой» деген мақаласы болды. Ол кісі халықаралық терминдерді аударуға қатысты өз ойын айтыпты. Осы мәселеге қатысты мен де өз ойымды айтпақшымын.

     Егер мақала иесінің сөзіне сенсек, халықаралық терминдерді (дұрысы – «шет тілі сөздерін») қазақшаға аударуға болмайды екен. Аударсақ, терминдердің мағынасы өзгеріп кетіп, халыққа түсініксіз болып қалатын көрінеді. Қазақ тілінің өрісі тежеліп (дұрысы – «тарылып» шығар), тіліміз дамымай, кедейленіп қалады екен. Тіліміз мәдениетсізденеді екен. Ал әлгі терминдер ағылшын, француз, италия, неміс, орыс тілдерінде қалай айтылып, қалай жазылса, оларды өзгертпей біз де солай алсақ, онда тіліміз байып, дамып, мәдениеттеніп (сонда қазақша сөздердің бәрі мәдениетсыз болғаны ма?), халықаралық деңгейге (яғни еуропа тілдеріне) жақындайтын көрінеміз.

О, сұмдық-ай!!

    Құрметті, Сайлау Батырша-ұлы! Өзіңіз айтқандай «халықаралық деңгейге жақындаймыз» деп, еуропа тілдері терминдері мен сөздерін ешқандай өзгеріссіз тілімізге сол қалпында тоғыта берсек, онда үндестік заңына негізделген қазақ тілі  жалғамалы тілдердің қатарына жататын түркі тілдері тобынан шығып, қопарылмалы (флективті) тілді еуропа тілдерінің қатарына барып қосылатындығын сіз білмейсіз бе? Әлде сізге керегі де осы ма?! Олай болса, «халықаралық терминдерді аударуға болмайды», «мағынасы өзгеріп кетеді», «мәні түсініксіз болып қалады», «тіліміз мәдениетсізденеді» деп көлгірсігенше, «қазақ тілін тастап, еуропа тілдеріне көшейік» деп, шындығыңызды бірден айтқаныңыз жөн емес пе еді!

    Сіз сауаты бар кез келген қазақтан «Халықаралық термин дегеніміз қандай сөздер?» деп, сұрап көріңізші. Ол: «Халықаралық термин дегеніміз – орыстар қалай айтып, қалай жазса, біз де солай айтып, солай жазуға тиісті еуропа тілдерінің сөздері. Оларды қазақшаға аударуға болмайды. Неге екенін білмеймін, бірақ заң солай» деп жауап береді.

     Осы сұрақты терминологиядан кандидаттық, докторлық диссертация қорғаған мамандардың біріне қойыңызшы, ол: «Халықаралық термин сөздер дегеніміз – арғы тегі латын, грек сөздері негізінде пайда болған еуропа тілдерінің сөздері. Ол сөздер орыс тіліне еніп, орыс тілінің тілдік заңдары бойынша аздаған өзгерістерге түсіп, қалыптасып кеткен. Бұл сөздер қазақ тіліне (түркі тілдеріне) енген жағдайда, олар ешқандай өзгерістерге түспей, орыс тілінде қалай айтылса, солай айтылуы, қалай жазылса, солай жазылуы керек. Өйткені бұл сөздер дүниежүзі халықтарына ортақ сөздер. Сондықтан ол сөздерді ұлттық тілдерге аударуға болмайды» дейді.

    «Халықаралық терминдер» деген жалған атаққа ие болған мұндай сөздерге байланысты айтылған бұл пікір дүниежүзі халықтарының өкілдерімен ақылдасқан, келісілген, ресми шешім емес. Ол советтік және еуропалық саясаткерлердің өз тілдерін үстем тіл ету үшін ойлап тапқан құйтырқы әрекеттері мен үгіт-насиқаттарының нәтижесінде қалыптасқан ұғым-түсінік.

    «Халықаралық терминдер» деген термин жоқ. Болса, олардың ішінде ең құрығанда қытай, жапон, араб, парсы тәрізді шығыс халықтарының немесе түркі халықтарының бір-екі сөзі жүретін еді ғой.

     Сіз «халықаралық сөздердің ішінде мынандай-мынандай шығыс сөздері бар» деп, осы аталған тілдердің біраз сөздерін мысалға келтіре аласыз ба? Алгебра (ар.) деген сөзден басқа бірде-бір сөз келтіре алмайсыз. Келтіре алмайтын себебіңіз – халықаралық (еуропалық) терминдер деп аталынып жүрген сөздердің ішінде ондай сөздер жоқ.

     Ал, шындыққа жүгінсек, термин дегеніміз – бар болғаны кез келген тілдегі ғылыми ұғымдардың атаулары ғана. Әр халық ғылыми терминдерді өздерінің ұлттық тілдері негізінде өздері жасап алулары керек.

    Ұлт тілінің терминдерін жасаудың толып жатқан әдіс-тәсілдері бар. Олар туралы мен өзім жазған мақалаларымда ұдайы айтып жүрмін. Бұл жерде айтпағым: – Басқа тілдердің терминдерін неге аударуға болмайды? Болады! Аударуға келмесе, оның орнына сол сөзге балама боларлық басқа қазақша термин жасап алуға әбден болады.

    «Терминдерді аударуға болмайды» деушілердің арам ойы – «Өз терминдеріңді жасап әуре болмаңдар. Біздің терминдерімізді өзгеріссіз ала беріңдер. Терминдерімізді қаншалықты көп алсаңдар, біздің тілімізге көшулерің соншалықты оңай болады» деген қара ниет қана. Біздер болсақ, осы сасық қулықты сезбейміз де, «халықаралық терминдерді өзгертпей, сол күйінде алуымыз керек. Сонда тіліміз дамитын болады» деп, өзімізді де, өзге жұртты да адастырамыз.

    Сіз: «Халықаралық термин деген – халықаралық тұрғыда бекітілген (?), халық (қай халық?) толық пайдаланып жүрген терминдер» дейсіз. Сол,  өзіңіз айтқан, халықаралық терминдерді «Қай халықаралық ұйым бекітті? Ол жиынға (конгреске) қанша халық өкілдері қатысты?  Ондай шешім қашан, қай жерде қабылданды»?

Осы сұрақтарға сіз жауап бере аласыз ба? Бере алмайсыз. Өйткені ондай келісім еш жерде, ешқашан болған да, қабылданған да емес.

    «Халықаралы терминдер» деп – сіз латын, грек тілдерінің негізінде туған батыс және шығыс еуропа тілдерінің сөздерін айтып отырсыз. Сөйтесіз де, «оларды қазақшаға аударуға болмайды», «ешбір өзгеріссіз алу керек» дейсіз. Неге аударуға болмайды? Ондай заңды кім шығарды?  Бұл аз болғандай, «аударсақ, ол түсініксіз болып қалады» дегенді айтасыз.

    Айтыңызшы, түсініксіз болатыны еуропалық сөздердің сыртқы тұлға-тұрпаттары ма, жоқ, олардың аудармалары ма? Және ол кімге түсініксіз? Қазаққа ма, әлде еуропалықтарға ма?

    Төтесінен айтайын: бізге, қазақтарға, мейлі ол аударма болсын, мейлі  жаңадан жасалған жаңа сөз болсын, қазақ сөздерінің сыртқы тұлғалары да, мағыналары да түсінікті. Керісінше, орыс тілділер болмаса, экзистенция, пресупозиция, имплицит дегендер сияқты еуропа (латын, грек) сөздерінің тұлғалары мен  мағыналарын бізге, қазаққа, түсіну қиын. Оларды түсіну үшін біздің қолымызда әр уақыт шетел тілдерінің сөздігі болуы керек.

    Осы жерде қоса кетейін, терминдерді (сөздерді) түсінікті ететін олардың сыртқы тұлғалары емес, мағыналары. Өйткені сөз тұлғалары – базис, ал мағыналары – қондырма. Алдымен ұғым-түсінік, оның атауы пайда болады, мағына оған содан кейін телінеді. Осы тұрғыдан шет тілдерінің сөздері қандай мағына берсе, олардың қазақша аудармалары да сондай мағына береді. Әңгіме әлгі мағыналарды кейінгі ұрпаққа түсіндіруде ғана.

    «Қазақшаға аударсақ, халықаралық терминдердің мағынасы өзгеріп кетеді» дегенді дәлелдеу үшін сіз өз мақалаңызда бір топ қазақша сөздерді мысалға келтіріпсіз. Солардың бірі – ғаламтор сөзі. «Бұл сөзді ғаламтор демей, интернет деп алуымыз керек. Егер интернет сөзін ғаламтор деп қазақшаласақ, ол «всемирная паутина» деген мағына береді», – деп жазыпсыз.

    Міне, бұл нағыз адасқандық. Ғаламтор (интернет) сөзінің мағынасы – «бүкіл әлемдік тор» дегендік емес. Оның мағынасы: интернет – ауқымды ақпараттық қызметтерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін, электрондық поштаны қамтамасыз ететін ғалами компьтерлік желі (Үлкен орысша-қазақша сөздік). Интернет сөзінің мағынасы қандай болса, ғаламтор сөзінің мағынасы да сондай. «Бүкіл әлемдік тор» деген ғаламтор сөзінің мағынасы бола алмайды. Ол – всемирная және паутина деген сөздердің сөзбе-сөз аудармасынан жасалған күрделі сөз. Мұны тіл білімінде «көшірме сөз» (калька) деп атайды.

    «Қазақшаға қате аударылған, терминком бекітіп жіберген мұндай халақаралық терминдердің саны тым көп (7 мыңдай)» дей келіп, сіз біраз сөздерді мысал ретінде тізіп беріпсіз. Мен сіз көрсеткен әлгі сөздерді ерінбей санап шықтым. Олардың ұзын саны 35 сөз екен. Осы 35 сөздің 8-9-ынан басқаларының бәрі терминдер емес. Олар қарапайым заттар мен бұйымдардың атаулары. Оның үстіне бұларды   терминком бекіткен жоқ. Ал кейбір жеке адамдар ол сөздерді өзінше аударып, өз жазбаларында қолданып жүрсе, ол олардың өз құқықтары. Оған терминком мен терминком мүшелерінің ешбір қатысы жоқ.

Сіз келтірген 35 сөздің ішінен алдымен терминдер деп айтуға болатындарына ғана аздап тоқталайын. Олар: адвокат, дипломат, договор, соглашение, т.б.

    Мақалаңызда сіз адвокат сөзін «қорғаушы» деп аударылған деп жазыпсыз. Менің алдымда ҚР Үкіметі жанындағы Республикалық терминологиялық комиссиясы бекітіп, 1976, 1979, 1990, 1998, 2002, 2004, 2007, 2009 жылдары жинақ етіп бастырып шығарған 8 сөздік жатыр. Солардың ешқайсысында адвокат сөзі аударылмаған. Ол сөз орыс тілінде қандай болса, солай – «адвокат» деп берілген. Дипломат сөзі – «мәмлегер» деп аударылған депсіз. Бұл да қате пікір. 2004 жылғы жинаққа қараңызшы, онда дипломат – дипломат күйінде қалған. Мақалаңызда флаг сөзі «жалау» деп аударылған депсіз. Бұл да жалған. Жоғарыда аталан жинақтарда жалау – «знамя» сөзінің баламасы (2009) ретінде берілген. Ал флаг сөзін терминком –  «жалау» деп емес, «ту» деп бекіткен (2004). Қайдан алғаныңызды білмеймін, соглашение – «келісімшарт» деп аударылған дейсіз. 2007 жылғы сөздікте бұл сөз «келісім» деп берілген.

 Сіз келтірген 35 сөздің қалғандарының бәрі термин бола алмайды. Олар қарапайым заттар мен тұрмыстық бұйымдардың атаулары.

Мақалаңызда сіз автомовиль – көлік, автовокзал – сапаржай,  газет – үнқағаз, радио – үнжария, студент – білімгер, сауна – хауыз, телефон – сымтетік, лифт – жеделсаты, гардероб – киімжай, т.б. біраз сөздерді мысал ретінде алып, бұлар «халықаралық терминдер, сондықтан олар аударылмау керек» депсіз. Біріншіден, бұлар, жоғарыда айттым, терминдер емес. Екіншіден, терминком оларды ешқашан аударған да, бекіткен де жоқ. Олар сол қалпында: автомовильді – автомовиль, радионы – радио, телефонды – телефон деп қалдырған (терминком бекіткен сөздердің тізіміне қараңыз).

    Егер сіз осы бетіңізден таймасаңыз, «терминком бұрын бекіткен, қазақша баламалары тілімізде әбден қалыптасып кеткен елтаңба (герб), ғарыш (космос), әуежай (аэропорт), жаһандану (глобализация), жеделхат (телограмма), кеден (таможня), куәлік (удостоворение), құжат (документ), қаңтар (январь), ақпан (февраль), ұшақ (самолет), тікұшақ (вертолет) т.б. осылар сияқты сөздердің бәрін бұрынғы қалпына (орысшаларына) қайта келтіруіміз керек» дейтін сияқтысыз. Егер олай еткен болсақ, сіздің қиялыңыздағыдай, қазақ тілін қойып, еуропа тілдеріне жақындайтынымыз анық.

    Алдарына қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін, советтік кезеңдегі Үкімет өз қаулысымен 1935 жылы Мәскеуде Бүкілодақтық терминология комиссиясын құрды. Келесі жылы (1936) барлық Одақтас республикаларда оның бөлімшелері ашылды. Қазақ терминкомы да солардың ішінде. Содан бері, міне, 80-90 жылдай уақыт өтіпті.

     Ғалымдардың айтуынша, қазақ тілінің құрамында тұлғасын өзгертпей қолданылып жүрген 100 мыңдай еуропалық сөздер бар екен (акад. Ә.Қайдар). Олай болса, терминком бекіткен 7 мыңдай қазақша сөздер (егер ол рас болса – Б.Қ.) бізге көптік етпейді. Оның үстіне бұлардың көпшілігі терминдер емес. Термин болған күннің өзінде де олардың басым бөлігі миф – миф, мифология – мифология, морф – морф, морфема – морфема, морфемика – морфемика, морфонема – морфонема, морфонология – морфонология, морфология – морфология деп, орысшада қалай қолданылса, қазақшасы да солай бекітілген. Одан әрі қарай: мифтік теория, м.уақыт, м.ұғым, мифологиялық поэзия, м.мектеп, м.бейнелер, м.эпос, м.сана, морфологиялық бірлік, м.ерекшеліктер, м.талдау, м.белгі, м.қағидат, м.сөзжасам, м.құрылым дегендер тәрізді синтаксистік тіркестер тізіліп берілген.

 «Қазақшаланып кеткен» терминдердің қатарына бұлар қосыла ма, қосылмай ма? Қосқан сияқтысыз. «Қазақшаланған терминдердің саны көп» деп жүргеніңіздің себебі мүмкін сондықтан болар.

Өзіңіз айтқандай, термин жасау – көп ізденісті, шеберлікті қажет ететін, өте күрделі жұмыс.

    Мен терминком құрамында 15 жылдай болдым (1994-2009 жж.). 1991 жылдан 2009 жылға дейінгі аралықта терминком құрамы 3 рет өзгерді. Бірінші құрамдағы (1991) терминком мүшелерінің саны – 35 адам, екінші құрамда (1994) – 36 адам, үшіншісінде (1998) – 21 адам болды. Бұрынғыларды есепке алмаған күннің өзінде соңғы үш топтағы терминком мүшелерінің саны 92 адам екен. Бұлардың бәрі өз ісін жақсы білетін білімді мамандар болатын.

     Олар қазақ тілі терминдері туралы ойланбады дейсіз бе? Ойланғанда қандай! Айтысып-тартысып, дауласып-дамайласып, әркім өз ойларын дәлелдеп, қызыл кеңірдек болып, белгілі бір шешімге әрең келетінбіз.

    «Орыс халқының атақты жазушылары А.С.Пушкин мен Л.Н.Толстойдың өзі орыс тіліне не бары 30-40-тай жаңа сөз кіргізген» деп өзіңіз жазыпсыз ғой. Екі адам ғана орыс тіліне 30-40 сөз ендірсе, бірнеше жүз адам бір ғасырға жуық еңбек етіп, осы уақыт аралығында қазақ тіліне 7 мыңдай қазақша сөз ендірсе, сол да көп болып па?! Ол 7 мың сөздің ең құрығанда жартысына жуығы орысша. Қазақшаға аударылған немес қазақша жасалған қалған екінші бөлігінің өзін сіз бізге көп көріп отырсыз.

    Сіз мақалаңызды: «Шет тілдерінен келген жұртқа мәлім терминдерді пайдаланып, тілімізді дамытуымыз керек» деп аяқтапсыз. Егер еуропа тілдерінің сөздерін өзгертпей, тілімізге дәл сол күйінде алсақ, басқаша айтқанда, латын тілінің сөздерін – латынша, грек тілінің сөздерін – грекше, орыс тілінің сөздерін – орысша қабылдай беретін болсақ, онда біздің қазақ тілін емес, еуропа тілдерін дамытқан боламыз ғой. Мұндай жағдайда «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген үмітіміз қайда қалады?!

    Мақалаңыздың бір жерінде сіз: «Ахмет Байтұрсынұлы терминдерді аударудың қажеті жоқ. Оларды қазақшаға бейімдеп алу керек» деген болатын деп жазыпсыз. Бұл мәтіннің «терминдерді аударудың қажеті жоқ» деген бірінші бөлігін сіз өзіңізге қажетіне қарай түсінгенсіз. Ал «оларды қазақшаға бейімдеп алу керек» деген екінші бөлігіне мән бермегенсіз. Бізге салсаңыз, мұның соңғы бөліміне де мән бергеніңіз дұрыс болар еді.

    Ахаң «терминдерді аударудың қажеті жоқ» десе, орыс тіліндегі залог,  глагол, сказуемое деген тіл білімі терминдерін етіс, етістік, баяндауыш деп неге аударып алды?

    Мақалаңыздың тағы бір жерінде: «Түркия мемлекеті техникалық сөздерді түрікшеге аудармай, сол күйінде сақтап, өз тілдеріне бейімдеп қолдануда» деп жазыпсыз.

    Міне, сіздің бұл соңғы пікіріңізбен жүз пайыз келісуге болады. Ата-бабаларымыз орыс тіліндегі кровать сөзін – кереует, бревно сөзін – бөрене, пуховый сөзін – бөкебай деп алған жоқ па еді?! Кровать – орыс сөзі, кереует – қазақ сөзі. Олай болса, өзіңіз мысал ретінде келтірген, аударуға қарсы болып отырған мына төменгі шет тілі сөздерін қазақшаға бейімдеп: атбекет (адвокат), белесебет, бензін, дәкумент, кәзит, мүзей, паспырт, телепон, інтернет т.б. деп қолданайық. Сонда бұл сөздерді қазақшаға аударып, сіз де, біз де әуре болмаймыз.

 Сіз өз мақалаңызда келтірген лат. advocatus (адвокат), грек. hymnos (гимн), фран. passeport (паспорт), итал. gazzetta (газет), нем. klaviatur (клавиатура) т.б. шет тілі сөздерін орыс тілі аздап болса да өзгертіп алыпты ғой. Ондай сөздерді бізге  қазақ тілінің айтылу заңдылығына сәйкес неге өзгертіп алуымызға болмайды?!

     Сайлау Батырша-ұлы! Сізге қояр бір-екі сұрағым бар еді. Оның біріншісі – сіз айтқан жоғарғы ойды құрметті Елбасымыз – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің  осы жылғы (2018) қаңтар айының басындағы Қазақстан халқына жолдауында айтқан болатын. Егер сіз халықаралық терминдерді баяғыдан зерттеп жүрген адам болсаңыз, осы ойыңызды ертерек неге айтпадыңыз? Бұған дейін қайда жүрдіңіз? Мұндай пікірді ертерек айтқаныңызда, мүмкін осыншама «халықаралық терминдер қазақшаға аударылып кетпеген» болар еді ғой.

    Екінші сұрағым: Сіз мақалаңыздың соңында өзіңіз туралы «Мемлекеттік тіл қозғалысының төрағасы» деп жазыпсыз. Мемлекеттік тілдің шын жанашырлары біздер – қазақ тіл білімінің мамандары білмейтін ол қандай қозғалыс? Ол қозғалыс қашан құрылды? Оны құрған кім? Егер ол шын мәнінде «мемлекеттік тілді қорғайтын қозғалыс» болса,  қазақ тілінің тағдыры қыл үстінде тұрған сонау 1993-95 жылдары ол қозғалыс неге құрылмаған? Мемлекеттік тілдің тағдыры жақсы болсын, жаман болсын шешіліп, бір тоқтамға келгеннен кейін, сіз айтқан ол қозғалыс қазіргі күндері не бітіріп жүр?

Сіз «мемлекеттік тіл» деп қазақ халқының тілін емес, «еуропаланған қазақ тілін» айтып отырған сияқтысыз. «Қозғалыстың» кейіннен пайда болғанына қарағанда және өзіңіздің «шет тілдерінен алынған халыққа (?) таныс әлемдік терминдерді сол қалпында қалдыру керек», «шет тілдерінен келген терминдерді пайдаланып, тілімізді дамытуымыз керек», – деп жазғандарыңызға қарағанда сіз осы ойыңызды жүзеге асыруға шындап кіріскен тәріздісіз.

Ендеше, сіз айтқан «қозғалыстың» мұңы – қазақ халқының мемлекеттік тілі емес, еуропаланған қазақ тілінің мұңы болды ғой. Жоқ, әлде мен жаңылып отырмын ба? Жаңылсам, өзіңіз түзетерсіз.