«Алапес» аударма Көшедегі жарнаманың жабырқатып, аударма мәселесінің алаңдатып жүргеніне де көп болды. Бұл мәселенің түйткілді тұсы неде? Бүгінгі аударма неге зәру? Тәржімадағы сауатсыздықтың салдары қандай? «Жас қазақтың» ой-талқысына қатысқан жазушы-аудармашы Серік НҰҒЫМАН мен банк қызметкері Ербол АЗАНБЕК осы сауалдарға жауап іздеді.

Жас қазақ: Көркем аудармада, ресми іс қағаздар, жарнама тілінде болсын тікелей аудару дейтін үлкен проблема шықты. Аударма емес, қотарма деуге болады. Соның салдарынан да біз өзімізді өзіміз түсінбейтін жағдайға жеттік. Қазақ тіліндегі мәтінді көріп тұрып, аудармасын сұрауға мәжбүр боламыз. Әуелгі мәселені осы тұрғыдан қаузап көрелікші...

Серік Нұғыман, жазушы-аудармашы: Аудармада екі нәрсе бар: бірі – тіл, екіншісі – кәсіп. Мамандықтың өзінің тілі болады. Оны ағыл­шында бизнес – english дейді. Біздің сөзбен айтқанда – салалық тіл. Мәселен, қаржы, банк тілі. Оны басқа тілмен шатастыруға келмейді. Өзінің табиғаты, ерекшелігі бар. Аудармашылар, міне, осы екі қағиданы білуі керек. Сауатты аударма осы екеуіннің ортасынан туады. 

Ербол Азанбек, банк қызметкері: Меніңше, көркем аудармада аса бір үлкен мәселе жоқ деп ойлаймын. Бұл саладағы негізгі түйткіл техникалық, содан кейін банк, қаржы саласына қатысты. Өткенде біз жаңа сайтты іске қостық. Сайтты қазақшалау барысында біраз әбігерге түскенімізді жасырмаймын. Аудармашылар аударып-ақ берді, бірақ мағынасы түсініксіз. Орыс тілінен тікелей аударғаны көрініп тұр. Яғни калька. Амал жоқ, аударма мәселесі міндетіме кірмесе де, соны басынан аяғына дейін түгелімен қазақтың кәдімгі ауыз екі тіліне салып, күнделікті қолданысқа лайықтап, қайтадан бәрін өңдеп шығуға тура келді. Бұл нені білдіреді? Аударма саласында жүрген мамандардың көпшілігі қазақ тілінің табиғатын түсінбейді. Соның салдарынан өз тіліңдегі сөйлемді өзің түсінбейтін дүбәра күйге түсесің. Банк саласында қызмет еткеннен кейін, бізге клиенттер көп келеді. Келісімшартты түсінбейміз деп жиі шағымданады. Бұл да калька аударманың салдары. Аударма екен деп, сөйлемді сөзбе-сөз сөздікке салудың қажеті шамалы. Тәржімашы аударып отырған тілдің тілдік ерекшеліктеріне, тұтынушының таным-түсінігіне сай түгелімен қайтадан жазып шығу керек, менің­ше. Сонда ғана бұл түсінбестікке сәл де болсын тосқауыл қояр едік.

Серік Нұғыман: Кезінде мен де осы мәселемен айналыстым, банкте 12 жыл жұмыс істедім. Ал банктың ішіне кіріп кетсең, шынымен де, онда мәселе шаш етектен. Аудармашылардың еңбегін жоққа шығара алмайсың, әрине. Бірақ аударма мен мағына арасындағы айырма жер мен көктей. Себебі жоғарыда атап өткенімдей, салалық тілдің ерекшеліктері бөлек те, халықтың сөз қолданысы басқа. Міне, осы екеуінің алтын ортасын дөп басу керек. Мәселен, осыдан 20 жыл бұрын өркениет деген сөз жоқ болатын, бәрі мәдениеттің аясында қарастырылса, қазір civilization деген ағылшын сөзі өркениет болып, тілдік қолданысымызға еркін еніп кетті. Тілдің аясы осылай кеңейеді. Несие сөзі де дәл солай. Кредит – жаңа ұғым. Қазақшалап несие деп жүрміз. Кредит несие болды ма, әлде несие кредит болды ма? Бұл екеуінің аражігін ажырату үшін лин­гвистикалық зерттеу керек. Негізі, несие – кредит емес, кредит – несие емес. Бірақ біз балама жасап алдық та, осы жерден жаңа ұғым пайда болды. Сондықтан жаңа заманның ұғымдарын қазақ тілінің табиғатына лайықтап шебер аударса, тілдік қордың бар мүмкіндігін пайдаланса, кез келген сөз төл ұғымдай қалыптасып, сөздік қолда­нысқа сіңісіп кетеді. Мұны неге айтып отырмын? Себебі аударылуы тиіс сөзді халықаралық терминге ысыра беретін болсақ, үнемі соның көмегіне сүйенуге дайын тұрсақ, кірме сөз қазіргі орыс тілі секілді ана тілімізді басып кетеді. Орыс тілінің артында ағылшын тілі тұр. Мәселен, passenger – пассажир сөзін алып қарайық. Орыстар осы сөзді аудармасыз қолданады. Тілдік қолданысқа етене еніп, о бастағы орыстың өзінің жолаушы деген сөзін жойып жіберген. Сол секілді біз де құрал-жабдықты «инструмент» деп жүрміз. Осы балама қазақтың сөзін де ығыстырып бара жатыр. Мысалы, музыка аспабын сұрасақ: «ин­струментің бар ма?» дейтін болдық. Соңғы кезде қаржы, өнеркәсіп, IТ саласы – қайсысын болсын, орыстар қиналмайтын болды, сөзбе-сөз тілдік қол­данысқа түсіреді. Мысалы, fasebook, IT дегендердің барлығы ағылшын тілінен тікелей енген сөздер және сіңісті болып кетті. Біздің жағдайда бұл аса қауіпті. Мемлекет мұны қолға алмаса, болмайды. Қазақ тілінің болашағы қазақтардың қазақша сөйлеуінде ғана емес, соның базасын жасап, тілдің бар мүмкіндігін сарқа пайдалануда. Өйткені алда ұзақ жол жатыр. Өзге тілдің жұтқыншағында кетуіміз мүмкін. Ал мағынасы әу бастағы айтпақ ойынан алшақ, калька аудармамен, әлбетте, алысқа бармаймыз. 

Ербол Азанбек: Аудармадағы түсініксіздік мәселесін қаузағанада, мынадай тағы бір мәсе­ленің басы қылтияды. Қазақ тілі бай, бір сөздің бірнеше баламасы бар. Оның қайсысын алатынын білмейсің. Бәрі дұрыс сияқты көрінеді. Мықты білгірмін дегендердің өзі бірнеше балама ұсынады. Қайсысын таңдарыңды білмей дағдарасың сосын. Содан кейін бізде аудармада бірізділік жоқ. Әркім білгенінше аударып жүр. Бір сөзді әрқайсы әр түрлі береді. «Мамандардың қолынан шықты ғой» деп төрелік сұрар сөздік кітаптардың өзі қанша рет басылып шықса, сонша рет құбылады. Қайсысы дұрыс екенін білмей дал боласың. Бұқаралық ақпарат құралдары да бір сөзді бірнеше нұсқада береді. Сөйтіп, адамды шатастырады. Басшылыққа алатын нақты қағида жоқ. Содан кейін де осындай түсінбестік туындайды. Бүйте берсек, бір-бірімізді түсінуден қаламыз. Айта берсе тәржіманың түйткілді тұстары көп. Журналистер жазудай-ақ жазып жатыр. Бірақ көп жағдайда ұсыныс жоқ. Нақты бір ұсыныстар керек секілді. 

Жас қазақ: Осы жерде мына мәселе ойға оралып отыр. Орфографиялық балама өз алдына, әрине. Аударманың орфоэпиялық заңдылықтарына жүгінгенде де көптеген қарама-қайшылыққа жолығамыз. Мәселен, Бейжіңді күні бүгінге дейін «Пекин» атап келдік. Сол секілді «Обама» дейміз бе, «Абама» дейміз бе деп тағы тығырыққа тірелеміз. Себебі әркім әр түрлі қолданады. 

Серік Нұғыман: Бұл мәселені жылап айтуға болады. Қазір бізде «Атасу – Алашаңхай» деген сөз бар. Шаңхай қайда? «Ала шән» дейді қытайда. «Ала» деген – аты айтып тұрғандай, түске анықтауыш та, «шән» – тау деген мағы­наны береді. Осылай сөздің туу төркінен іздейтін болсақ, «Атасу – Алашаңхайдың» қайдан шыққаны түсініксіз. «Алашанкоу» деп те жүр. Бірақ дұрысы «Алатау сағасы» деп жазылуы керек. Осы мәселені кезінде «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі «Алашанкоу қайдан шықты?» деген сауалды қоя отырып жақсы көтерді. Мақаланы оқып, сауатты дүние екен деп қуандым. Алайда екі күннен кейін республикалық «Айқын» газетінде «Алашаңхай» деген тақырыппен көлдей материал жарияланыпты. Бас газет былай жазады, ертеңінде екінші газетке қайтадан қате атауды береді. Жалпы, журналистердің арасында да бір-біріне құлақ асып, пікірмен санасу, дерекке көңіл қою деген жоқ. Әр газеттің журналисі білгенінше өзінің ережесімен жазып жүре береді. Содан соң қайсы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін білмей сарсаңға түсесің. Одан кейінгі мәселе – әріптерді дұрыс дыбыстамаймыз. Со­ның салдарынан тарихи атау­лардың көпшілігі жаңсақтыққа ұрынады. Мәсе­лен, әйгілі Таң империясын «Тан» деп жазып жүрміз. Ғаламтордан да «н» әрпімен із­демесеңіз, Таң мем­лекетіне қа­тысты деректі таппайсыз. Мұ­ның бәрі орыс тілінің ық­палы, соның ығы­нан шыға алмай келеміз. Әйт­песе, «ң» деген әріп қытайда да, ағыл­шында да бар. Осы­ның бәрі тілдік нормалар­дың бірізге түспеуінің салдары. Сол секілді «Архон Енисей» демесе, ел түсінбейтін болды. Ал дұрысы Орхон – Енисей болуы керек. Хорезмді – «Харезм», Обаманы – біресе «Обама», біресе «Абама» деуіміздің негізгі салдары да осында жатыр. Мұндай олқылықтарды мемлекеттік тұрғыдан жөнге келтіру керек. Мысалы, Барак Обама Президент болып сайланды. Ең бірінші болып бұл хабарды Ұлттық арна тарату керек және арна қалай дыбыстады, басқа БАҚ та сол ізге түсіп, солай дыбыстауы қажет. Ал Ұлттық арнаға таратқан хабарының дұрыстығына жауап беру міндеті жүктелсе, тілдегі біраз олқылық орнын табар ма еді. Тек осылай ғана бірізге түсірмесе, сол шашырағанымыз шашырай бермек. Осындай бір жеке ұсыныс бар. 

Ербол Азанбек: Осы тұста қоса кететін тағы бір мәселе интернеттің мүмкіндігін барынша пайдалану. Қазір ақпарат таратуда әлеуметтік желі, интернет жылдам ғой. Бір газетті оқитындар, екінші газетті оқымауы мүмкін. Бірақ бәрі әлеуметтік желіні пайдаланады. Сол жерде белсенді түрде осы мәселені көбірек көтеру керек секілді. Әлеуметтік желіні бос ермек етпей, барынша тіл ұстартуға, сауатты сөйлеуге пайдалансақ, көп нәрсе ұтар едік. 

Жас қазақ: Ал енді көркем аудармадағы олқылықтарға келсек. Әлде жоғарыда Ербол мырза атап өткендей, көркем әдебиеттің күйі жарнама тілімен салыстырғанда қалыпты ма? 

Серік Нұғыман: Көркем аудамада проблема жоқ дегенге келіспеймін. Онда аударманың үлкені жатыр. Көркем аударма жоқ. Қалай жоқ? Біздегі қа­зір «Мәдени мұра» бағдарламасымен шығып жатқан кітаптардың жартысынан көбі бұрынғы аударма. Сөзіме күмән келтірсеңіз, қарап көріңіз. Жаңадан аударылды деген аударманың өзі орыс тілінен жасалған. Орыс тілінен өзге тілдерде түпнұсқадан аударма жасалмайды. Қытай тілі десеңіз, міне, қытайдан келіп отырмыз. Ағылшын тілін төтелей аударуға да қазір толық мүмкіндігіміз жетеді. Мәселен, менің қолымда тұтас бір роман жатыр. Бірақ оны іздеп жатқан жан жоқ. Ал осы саланың «жілігін шағып, майын ішеді» деп дайындалған кәсіби аудармашылар өз саласында жұмыс істемейді. Аудармадан баспасөз хатшылығын артық көреді. Басқа елдің жазушыларын айтпағанда, 99 романы бар Толстойдың ең құрығанда, 10 томын аударған жоқпыз. Аудармада бес қаруымыз сай дейтін тіл – орыс тілі ғой. Міне, соның өзін ұқсата алмай, өз игілігімізге жұмсай алмай, сөйлете алмай отырмыз. Осыдан кейін аударма туралы ауыз толтырып айту деген қиын жағдай. 

Ербол Азанбек: Көркем аудармада проблема жоқ дегенде мен мынаны айтқым келген. Көркем әдебиетті қай тілден аударам десе де жарнамаға қарағанда, қаржы, техника саласымен салыстырғанда мүмкіндік мол. Қиялға ерік беруге болады. Сөздік қорымыз да ол жағынан жеткілікті ғой. Ал мына нақты салалар: қаржы, IT, техника, технология саласына келгенде бізде сөздік қорымызда берілген сөздің ондай нақты баламасын табу көп жағдайда қиын. Бір ғана сөзбен тұтас мағынаны беру мүмкіндігі жоқ. Мысалы, «Kaspi-мен төлеңіз» десеңіз, түсініксіз. Сөз мағынасын жоғалтады. Сондықтан «арқылы» деген тағы бір сөзді қосуға тура келеді. Ал орысшасы тура осылай беріледі. Қысқа-нұсқа. Қазақ тілді жарнамалардың құлаққа түрпідей тиетінін салдары белгілі бір мөлшерде осында жатса керек. Жарнаманың өз заңдылығы бар. Кейде жарнама «адамға түсінікті болуы керек» деген қағиданы көздемеуі де мүмкін. Ол керісінше, түсініксіз болса, қоғамда көп талқыға түссе, адамдар соның мағынасын іздесе, ол көбірек таралады деген түсінік бар. Антижарнама да жарнаманың бір түрі. Осы тұрғыдан келгенде, жарнама мен көркем аударманың жолы екі айырылады. 

Жас қазақ: Кейде біздің аудармаларымыз белгілі бір классиктердің айналасын шиырлап шыға алмай жүргендей көрінеді. Қалған қазына жабулы күйінде жатыр. Заман көшіне ілесіп, әлем әдебиетінде әңгіме ауанына айналып жатқан жаңа есімдерді неге жарқыратып көрсетпеске, оқырманды неге рухани қуанышқа кенелтпеске? Мәселен, Нобель сыйлығының лауреаттарын алайық. Же­ңімпаздардың есімі жарияланғаннан кейін, жазушының шығармаларын таба алмай сарсаңға түсеміз. Ескі сүрлеуді қанағат етпей, сұраныспен де санасса, көркем аударма мемлекеттік тапсырысты орындау ғана емес, кәсіп көзіне де айналар еді... Қалай ойлайсыздар?

Серік Нұғыман: Бұл сөздің жаны бар. Расында көркем аударма қазір белгілі бір есімдердің айналасынан шыға алмай қалды. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында баспа көрген «Соғыс және бейбітшілік», «Қызыл мен қара», «Сүйкімді дос», «Тынық Дон», «Қылмыс пен жаза» сынды санаулы ғана туындыларды баяғыда аударылған көне тәржімада басып шығарумен ғана шектеліп отырмыз. Аударды емес, соны қайтадан басты. Ол аударма онсыз да оқырманымен қауышқан шығармалар. Тек бертінде ғана Камю мен Фолкнерді аударды. Оның өзі орыс тілінен тәржімаланды. Шынымен-ақ, неге біз үнемі ауыздан түспейтін белгілі бір алыптардың айналасында шектеліп қалуымыз керек? Көпшілігінің кітап сөресінде ол туындылар бұрыннан-ақ бар. Осы жағын ойлану керек секілді. Әлем әдебиетінде қазақ оқырманы танысуы керек классиктер жетерлік. Сол жазушыларды аударуға талпыныс жасауымыз қажет. Соңғы 3-4 жылда Орхан Памук пен Мо Янь сұранысқа ие. Бұл сұраныс алдағы он жылға дейін барады. Әдебиетке олардың орнын басатын жаңа есім келгенше жалғасады. Содан кейін аудармадағы біздің ең әуелгі артықшылығымыз – тілдік қорымыздың байлығы. Сауатты аудармаға да мүмкіндігіміз толық жетеді. Тек сол мүмкіндікті пайдалана алмай отырмыз. Мәселен, түрік тілі – соңғы кезде қазақ аудармашылары жақсы меңгерген тіл. Әмбе табиғаты да қазақ тілінен алшақ емес. Соны пайдаланып Орхан Памукті қазақша сөйлетсе, руханият үшін қандай олжа болар еді? Ал Мо Яньнің 6 кітабы төте жазумен онсыз да қазақшаға аударылған. Енді соны жүйелеп, реттесе – дап-дайын дүние. Осы жағын ескеру керек.

Жас Қазақ