Осы уақытқа дейін латын алфавитінің жүздеген нұсқасы жасалды. Басым көпшілігін әуесқойлар, біршамасын тіл мамандары, қалғанын ресми институттар ұсынды. Бір жағынан бұл жақсы тенденция. Азаматтық қоғамның шағын бір көрінісі. Алайда алфавит нұсқаларының көп болуы сапаға әсер еткен жоқ. Тіпті бұл іспен кәнігі филологтардың айналысуы да керемет нәтиже көрсетпеді. Мейлі бұл менің субъективті көзқарасым болсын, бірақ осы уақытқа дейін ұсынылған алфавиттердің денін шала дер едім. Қай нұсқаны қарасаң да авторлар мәселеге тар фокуспен қараған. Бірі тек графикалық тұрғыдан келсе, екіншісі сыртқы көркемдігіне ғана мән береді. Үшіншісі өзінің саяси көзқарасына сай, төртіншісі өзінің мамандығына ғана ыңғайлы алфавит жасайды. Енді бірі мүлде жеке басының абыройын күйттеп кеткен. Арасында тіпті діни көзқарасымен араб тілінің тәжірибесіне салып, кейбір дауысты дыбыстарды мүлде алып тастайтын жобалар болды. Қысқасы, тіл табиғатына икемді, уақыт талабына сай, экономикалық сұранысқа лайық, технологиялық қажеттіліктерін өтей алатын кешенді жобаны көре алмадық. Көбі алфавит құраумен емес, транслитерациямен айналысты.

    Түркияның латынға қай ғасырда өткенін ұмытпау керек. Олардың қандай саяси жағдайда, қандай мерзімде, қандай талаптармен өткенін білеміз. Ататүріктің кезінде бүгінгі технологияның қайсысы болды? Оның үстіне латынның классикалық үлгісін қабылдасақ түркі бірлігі орнамай қояды деп кім айтты? Керісінше, бәріне ортақ платформа болар еді. Түріктің де, өзбектің, татардың жастары  классикалық латынмен оңай түсініседі. Тіпті сол Түркияда алфавитті қайта реформалап, 26 әріпке өткізу мәселесі ауық-ауық көтеріліп тұрады. Ертең олар 26-ға өтіп кетсе бізге ілеспе реформа жасауға тура келе ме?

Q мен K-нің теке-тіресі

    Ең қызығы, сол Ататүрігің алфавитін бір ғасыр бұрын жасаса да, кейбір мәселеде тиімді шешім жасай білген. Q әріпінің жағымсыз қалыптасқан иммидждін сол кезде сезіп, одан бас алып қашқан. Себебі сол кездері мұсылман елдері Q-ді «Қ» дыбысы ретінде жаппай айналымға енгізіп жатты. Әйтпесе ежелгі латында ондай таңба болған емес, кейіннен келіп қосылған. Алғашында оның нақты қандай дыбысты бергені белгісіз, әйтеуір к-ге жақын көмекейлі ларингал дауыссыз болғаны ғана белгілі. Ал оны қ-ға араб елдері бейімдеді. Қазір әлемде атауы Q қалдық әрпімен келетін елдер бірден «мұсылмандық мемлекет» деген ұғыммен ассоцацияланады. Iraq, Qatar, Al-Qaeda. Яғни шариғатпен басқарылатын ел деп түсінеді. Ал бізге «зайырлы мемлекет» деп қабылдағаны керек. "Стан"-нан қалай құтыламыз деп жүргенде мемлекеттің атауын қалдық әріппен беру саяси тұрғыдан қателік болады. Ол өзі "стан" болса, еще оны баттыйтып Q-мен беріп қойсаң осы уақытқа дейінгі миллиардтардарды шығындап жинаған азғантай имиджіңнен не қалады?

Филологтар тұйық шеңберге түсіп қалды

    Сонымен, Тіл білімі институты заманауи алфавит құрай алған жоқ. Еріктілер ұсынған өзге алфавиттерді де зерттеп қарастырған жоқ. Әлемдегі технологиялық өзгерістен бейхабар болып шықты. Тым болмаса, гаджет пайдаланатын мектеп оқушысының деңгейіндей түсінігі болса "Тіл технологияға емес, технология тілге бейімделу керек" деген сыңаржақ түсінікке байланып қалмас еді. Технология дегеніңіз «қайтсем қазақ тілінің құтын қашырамын» деп торуылдап жүргендей дүлей күш емес. Әлемдегі технологиялық прогресті тіліме бағындарымын деу диірменмен күрескен рыцардің тірлігіне көп ұқсайды. Менің түсінгенім, бұл жолы тіл мамандары догмаға ұрынды. Былайғы кезде «Тіл –дамушы организм» деген әдемі сөзді жиі қолданатын ғалымдар сол организмді тұншықтырмақ болып жатқанын түсінбейді. Жарайды, технологиясын да, басқасын да былай қоя тұрайық, тым болмаса өздері ұран етіп жүргендей қазақ тілінің табиғатын сақтап қалуға қолайлы алфавит жасай алса да түсіністікпен қарар едік. Оны да көрмейсің.

    Көне түркі дәуірінде біздің бүгінгі төл дауыс деп жүрген жіңішке дауыстылардың болмағанын айтсам, тағы бір даудың шеті шығып, сын-пікірдің астында қалармын. Мәселен, «ә» «і» дыбыстары бізге арап-парсы тілдерінің ықпалы арқылы келген. Жарайды, бояуы сіңген бұл мәселені жауып қояйық. Бұл дыбыстар тіліміздің табиғатына біржола сіңіп кеткендіктен оны сақтап қалу да біз үшін маңызды. Алайда оған бір әріпіне реформа жасауға болмайтын құран секілді қарауға тағы болмайды. «Таңбаны тілге емес, тілді таңбаға икемдеу керек» дегенді айтқан Байтұрсынов 28 дыбысты 24-ке сыйдырғанын да ұмытпайық. (Қалай догмаға ұрынбай, еркін ойлаған деймін) Ол «қазақ тілінде 5 дауысты дыбыс бар, а, о, ұ, у, ы. Қалған төртеуі (ә, ө, ү, і) сыңар дыбыстар»,- дейді. Тіпті оның практикасы да бар. Қытайдағы қандастар ғасырға жуық уақыт төте жазуын қолданып келеді. Онда біздің төл дыбысымыз деп жүрген ә, ө, ү, і аллофондарының жеке дара таңбасы жоқ. Бірақ қытайдағы қазақтардың сөздерді дыбыстауында гәп бар деп кім айта алады? Артық болмаса, кем жері жоқ. Ешқандай дыбыстан айырылып қалған емес. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты осы әліпбиді ары қарай дамытып әкетсе, өліміз де тіріміз де бірдей ырза болмас па едік?

Bailatyn жобасы туралы

    Осыдан бес-алты жылдай бұрын Арман Байқадам бастаған бір топ жігіт маған өздері құрап жатқан «Bailatyn» қазақ алфавитінің нұсқасымен таныстырды. Ұнады, пікір алмастық, ой қостық, талқыладық, жастар арасында апробациядан өткіздік. Бірақ мен ол кезде латын алфавиті мәселесіне жеңіл қарадым. Қазақстанда не көп, тіл маманы, профессорлар көп. Іргелі институттар, университеттер бар. Солар жан-жақты зерттеп, бір тәуір жоба ұсынар деп ойладым. Бірақ біресе бір дыбыс бір таңба принціпінен шыға алмай, біресе диграф, біресе апострафқа ұрынып, мұндай пұшайман күйге түсерімізді кім білген?

Bailatyn қазақ латын алфавитінің ерекшеліктері

    Біріншіден, әріптердің саны 26 таңбадан аспайды. Бұл талап бүгінгі IT технологияның сұранысынан шыққан талап. Үкіметтің алфавит авторларына қоятын басты шарты да осы болды. Сөйте тұра, бұл алфавит диграф пен апострафқа ұрынбайды. Себебі сингармонизмге заңдылығына негізделген.

    Бесіншіден, «Bailatyn» нұсқасындағы таңбалар ағылшын алфавитіне жақын келетіндіктен әлемдегі халықаралық терминдерді, бренд атауларын дұрыс айтатын боламыз.  Келтіре берсек, уәж көп. «Bailatyn» нұсқасының авторларының мақсаты таңба ауыстыру ғана емес, қазақ тілінің барлық қажеттіліктеріне жауап беретін кешенді дүние ұсыну болды. Белгілі бір деңгейде сол талабын орындап тұр. Ол графика ауыстырумен қатар қазақ тіліндегі барлық өзекті проблемаларды қатар шешу керек дейді. Лексикалық нормалар мен грамматикалық нормалардың бәрін қайта қарау қажет.

    Al osy bastamany memlecettyc dengeide kabyldaw ushyn az qana turtcy cerec. Sebeby, bilyc jony tuzw reforma jasawqa sayasi eryc tanytyp otyr. Shala alfavit mangylyc bola almaidy. El yshynde kos standart paida bolyp, jastar jaqy ozyne yngqaily juiemen jaza bastaidy. Sonyng saldarynan sawatsyzdyk dengeiy artyp cetedy. Sosyn taqy reforma jasawqa majbur bolamyz. Kyskasy, tuptyng tubynde majburly turde «bailatyn» printsipteryne celemyz, byrak ol cezde shyqynymyz cop bolady.

Сәкен Нұрқабекұлы

Abai.kz