THE STATE LANGUAGE DEVELOPMENT INSTITUTE

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ

ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА

Соңғы мақалалар:

Сіздің іздегеніңіз бар ма?

БАТЫРЛАР ЖЫРЫ КЕЙІПКЕРЛЕРІН БІРІЗДЕНДІРУ

ТОЛЫҒЫРАҚ

Төрт түлік төңірегінде: түйе

Авторы: MTDI

18/05/2017 10:53 0 14785 2

«Алпыс сегіз жаста отырған бір шал айтады: әуел баста көк те жоқ еді, жер де жоқ еді. Ұшы жоқ ұзын, түбі жоқ терең, ұшы қиыры жоқ от, су, жел, топырақ түрлі заттан басы құралып, астаң-кестең мидай араласып сапырылысып қайнап жатқан бір дариа еді» [1]. Нығымет Мыңжанұлы бұл деректі «Білім және еңбек» (1984, № 8) журналына Мәшһүр Жүсіптің немересі (Абзалдың ұлы) Қуандық ұсынған материалдан алған. Ғұзыхан Ақпанбек жоғарыдағы аңызды әрі қарай былай сабақтайды: ондағы топырақ элементін жер сөзімен ауыстырады, сөйтіп жер мен суды – дененің плазма және газ күйі деп, оларды ғылыми жақтан біршама нақтылай түседі. Ол сондай-ақ жер мен суды төменгі (яғни жерастылық) әлеммен сәйкестікте алып қарайды. Бізге оның бұлардан да гөрі мына бір айтқандары маңыздырақ көрінеді. Атап айтқанда: әлемді құрайтын бұл төрт текті біз сөз еткелі отырған мәселемен байланыстыратыны: «төр түлік малдың қасиеттерін сипаттағанда жылқы – желден, қой – оттан, түйе –сордан, сиыр – судан деп айтылуының өзі бірталай нәрсені аңғартады» [2]. Мысалы төрт түлік мал әлемді құраған жоғарыдағы төрт тектен жаралған дегенді, бұл өз кезегінде ілгерідегі аталмыш үш тараптың өзара ұласты бір бүтін әлем екенін. Жылқы – желден, түйе –сордан, сиыр – судан, ешкі –тастан, қой – оттан жаралыпты дейтін мифтік наным ауыз әдебиеті үлгілерінде, жұрт аузында шынында талайдан бар. Мұнымен қоса ел ішінде кейде түйе – күннен, ешкі атасы шығыпты шырмауықтан деп те айтылады. Ал ескілікті дүние танымда қой баласы тіпті бұдан да көп текте сипатталады. Мысалы қой – бейіштен, қой – көктен, қой атасы жантақтан өсіпті, қой – мекеден шығыпты деген де сөз бар. Бұл аталғандардан ата-бабаларымыздың қой түлігінің шығу тегін тек отпен (яғни орта әлеммен) ғана емес, аталған тұтас төрт тектің (яғни тұтас үш әлемнің) бәрімен байланыстыратынын көреміз.

Төрт түліктің қалай жаралғаны, неден пайда болғаны ел жадында сақталған ескілікті аңызда міне осылай сөйленеді. Адамзат қоғамының алғашқы даму сатысында сондай-ақ олардың әрқайсысының өзіне бөлек ата-бабасы (яғни өзді-өзінің жеке бақташысы, пірі, иесі), мысалы қойдың Шопан атасы, сиырдың Зеңгі бабасы, жылқының Қамбар атасы (кейде: Жылқышы атасы), түйенің Ойсыл-қарасы бар деген де мифтік наным болған. Халқымыздың ежелгі күнкөріс мәдениетіне қатысты бірсыпыра зерттеулерде түлік саны бұлай төртке емес беске, ал олардың ата-бабалары (бақташылары, иелері, пірлері) алты түрге ажыратылады. Мысалы Н.Мыңжанұлы бұл тарапта былай деп жазады. «Қазақ қауымы өзі баққан төрт түлік малды бағып-қағып өсіріп, қорғап-қолдап жүретін иелері бар деп білген. Бұл ұғымның ұйғарымынша төр түліктің иелері – олардың атам заманда жаралған ең алғашқы ата-бабалары. Қазіргі төрт түлік мал – солардың ұрпақтары. Олардың ең алғашқы мифтік бабалары кейін келе олардың киелі иелеріне айналған. Бұлар Шопан ата, Жылқышы ата, Қамбар, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Шекшек ата деп аталады» [3]. Келтірілген үзіндінің біз үшін маңызды, көңіл аударатын тұсы – ғалымның ата-баба қос сөзін «ие» мағынасында қолданғаны. Шопан ата, Зеңгі баба дегендері ата, баба формалары, біздің ойымызша да сол «ие», «жебеп-желеуші, қамқоршы, бақташы» дегенді білдіреді, мысалы: Ер болған сиыр бағып Зеңгі баба, Пір болды түйешіден Ойсылқара (Ы.Алтынсарин). Сен едің көмек еткіш жылқы палуан, Сен едің сүйеу болған түйе палуан (Таңжарық Жолдыұлы). Бірақ мына бір деректер жоғарыда аталған идиоэтникалық композиторлардың (Ойсылқара, Жылқышы ата, Зеңгі баба, Шопан ата формаларының) қазақ тұрмысында бұрындары ара тұра бұдан да басқарақ мазмұнда сипатталғанын аңғартатын сияқты. Мына бір өлең жолдарынан шынында сондай ой туады. Ойсылқара келенің бурасы екен, Буралығын білдірген шудасы екен. Жылқышы ата үйірдің айғыры екен, Құлындатқан қысырақты байлық екен. Зеңгі баба сиырдың бұқасы екен, Ет пен майға өн бойы тұтас екен. Шопан ата қойлардың қошқары екен, Егіздетіп жылда төл қосқан екен (Балқы Базар).

Ал бұл төрт түліктен бағы заман адамдарының ертеңді-кеш аңсайтыны, тілейтіні не еді, қандай қасиетті, асыл туысты нәсіл көксейтін еді? Бұл мәселе турасында Мұхтар Әуезов кезінде былай деп жазған болатын: «Бұрынғы бақташы қазақ көшпелі тірлігінде түйеде жампоз, жылқыда тұлпар, сиырда тынжы, қойда құтпан, келепан дейтін ерен-ерек жан иелерін арман еткен» (Оңтүстік сапарынан). Бертініректе Төребай Тұрсынұлы да осылай «төрт түліктен қандай асылдар шығады»? деген сауал қояды да, оған негізінен сол жоғарыдағы сияқты мазмұнда жауап қайырады: жылқыдан тұлпар, түйеден желмая, қойдан келепан, сиырдан қара тіл деген жүйріктер шығады екен (АТ, 03.09.1992). Осы шағын үзінділердегі жампоз, желмая, тұлпар, тынжы, қара тіл, құтпан, келепан формаларын енді құрылымы және идиоэтникалық семантикасы тұрғысынан жеке-жеке алып қарастырып көрейік. Алдымен жампоз лексемасы туралы. Оны жалпы тілімізде сирек қолданылатын сөздер қатарына жатқызуға болады. Көбінесе диалектілік лексикада, кей-кейде қазақ антропонимдер қатарында да кездеседі, мысалы: Диляра Жампоз (ЖА, 21 мамыр 2005). Жампоз 1. Нар мен айыр түйенің будандасуынан туған асыл тұқымды түйе. Айырдан туған жамбоз бар; 2. ауыс. Жігіттің төресі, асылы. Не бір жайсаң мен жампоздар (Б.Аманшин) [ҚТС: 204]; Жамбоз (Гур., Маңғ.) Айыр түйе мен лөктен туған түйе тұқымы. Айырдан туған Жамбоз бар, Нарға жүгін салғысыз. Жаманнан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз; Жампоз (Орал, Чап.) өткір, алғыр, пысық адам. Ой, Бәкең деген Жампоз адам ғой (Х.Есенжанов) [ҚТДС – 1999: 14-15]. Жанпоз (Гур., Маң.) Кердерінің бір түрі. Арғымақтан туған Қазанат, Шабуыл салса Нанғысыз... Айырдан туған Жанпоз бар. Нарға жүгін салғысыз (Махамбет) [ҚТДС – 1969: 109]. Кердері: түйе аты; дөрекі шабан түйе (Название породы верблюда, которая отличается грубостью, ленивостью). Щев. ГО [4]; Нар мая мен үлектен туған будан [ҚТДС – 1999: 96]. Жанпозы (Жамб., Шу) өткір, алғыр, пысық. Ахмет жанпозы жігіт еді [ҚТДС – 1969: 109]. Келтірілген деректерден қарастырылып отырған жампоз сөзінің қазақ тілінде жамбоз, жанбоз, жанпоз, жанпозы сияқты бірнеше дыбыстық вариантта қолданылатынын көреміз. Бірақ бұдан олардың мағынасы еш құбылмайды. Ал қырғыз тілінде жағдай олай емес: қарастырылып отырған лексема онда екі түрлі нұсқада айтылады және мағынасы да солай екі алуан болып келеді: жампоз один из видов сильного беркута. Жамбоз ир. см. Койбоз: койбоз-жамбоз южн. сказочная страна изобилия и благоденствия (то же, что Бумба у калмыков) [ЮСл: 225, 394].

Бұл тіл деректеріне қатысты тағы бір көңіл аударатын нәрсе: қазақ тіліндегі жамбоз – жампоз – жанпоз және қырғыздарда қолданылатын жампоз ~жамбозформаларының мағыналары өзара сәйкес келмейді. Алдыңғы қазақ тіліндегілер мысалы түйе тұқымына қатысты ұғымды білдірсе, кейінгі қырғыздар айтатын жампоз есімі – бүркіттің бір түрінің атауы да, ал ондағы жамбоз лексемасы өз алдына дербес жеке сөз ретінде қолданылмайды: үнемі өзімен синонимдес койбоз тұлғасымен қосақтаса жұмсалады. Бұл койбоз – жамбоз қос сөзінің бірінші койбоз сыңары да солай жамбоз компоненті сияқты жеке қолданылмайды.

Жампоз ~жанпоз ~жамбоз лексемасының енді морфологиялық (құрылымдық) табиғатына келетін болсақ: оның қырғыз тілінде койбоз сөзімен құрамдасып, яғни оны жетегіне алып қос сөз жасасуына қарағанда, қарастырылып отырған форманы бір жай түбір емес, композита бітіміндегі күрделі жасалым ретінде сипаттауға, бұдан да гөрі таратыңқырай айтсақ: жеке-жеке ирандық жам және түріктік поз (боз) деген екі бөлек сөзге мүшелеуге болады. Олар арнайы әдебиетте былай сипатталады: п.ْ جَم(сокращ. из جام ) чаша, зеркало; титул, данный царям могущественным, а в особенности Соломону, Алекс. В. и царю персид. Джемшиду; جمشيدсоставлено из слов جمвеликий царь и شيدсолнце; он получил это название по причине необыкновенной красоты. Слово это произносят так же джами-шид и дают ему значение «чаши» или «зеркала солнца» [БСл, 1:440]; тур. بوز,баш.بوظ1) серый, беловатый, бледный بوز اقбелый; بوز ﮐوﻙсивый (масть), بوز قزلْ рыжий,غىتور بوزжаворонок, باﻻ بوزмолодежь, молодой человек (до 30 лет); 2) дж. кореньغابو بوزинбир; 3) дж. яма, ров...; 4) кир. ковыль...; 5) дж. боз = بز миткаль (БСл, 1:279). Бұл бесеуінің ішінен біз қарастырып отырған мәселеге қатыстысы – екінші «корень» (яғни «тек, тұқым») мағынасы. Ал жампоз//жамбоз композитасының басқы жам бөлігі – жоғарыда келтірілген иран тілдерінің дерегі бойынша ертеде «феодалдық және буржуазиялық қоғамда» аса құдіретті, ұлы патшаларға берілетін «титул» (құрметті атақ, лауазым) мағынасындағы сөз болған. Демек, қазақ, қырғыз тағы кейбір түрік тілдерінде кездесетін жампоз//жамбоз композитасын шамамен «асыл тек», «асылзада», «бекзат», «бекзада», «ақсүйек»*сияқты мазмұнда сипаттауға болады деп ойлаймыз. Осы контексте, біздің ойымызша, жампоз//жамбоз құрылымының поз//боз компоненті мен Бозжігіт**антропинімінің басқы боз бөлігін салыстыруға, тіпті тектестіруге де болатын сияқты. Жоғарыда айтылғандай, жамбоз – айыр түйе мен лөктен туған түйе тұқымы. Ал мұнда аталған лөк формасын В.В.Радлов қазақ, шағатай тілдерінде «жалғыз өркешті түйе» мағынасын білдіретін сөз ретінде сипаттай келіп, оған қатысты тағы былай деп жазады: Osm.R. Iÿk простая самка верблюда, которую держали для приплода [РСл ІІІ: 755, 761]. Жалғыз өркешті түйенің бұл тұқымы өзбек тілінде сәл басқарақ түрде сипатталады: лÿк верблюд – вожак (одногорбый верблюд, у которого шея длиннее, а голова меньше, чем у обычных верблюдов [ЎРЛ – 1959; 243].

Түйеде жалғыз жампоз емес, желмая да сондай асыл саналады. Асылдығы – желдей ескен жүйріктігі, ерекше төзім – шыдастығы мен күш-қуатының да айтқысыз даралығы. Оның ғарыштық осы қасиеті ғалымдар назарынан тыс қалған емес: кир. жел маiа быстрая верблюдица (БСл ІІ: 203), kkir dжеl маja какое-то магическое существо, дух ветра (РСл ІV:2012). Желмая композитасының бұл идиоэтникалық семантикасы былайғы кейбір еңбектерде біраз нақтылана түседі, дыбыстық тұрпаты жағынан да түрік тілдерінің қайсы бірінде сәл өзгеше айтылатыны атап көрсетіледі, мысалы, мая: желмая (быстроногий верблюд, шерсть у которого короче, чем у обыкновенных верблюдов). Ар КОО [5]. Қырғ. желмая, то же, что желмаян. Желмаян миф. верблюд – скакун, верблюд отличается быстрым ходом, неутомимостью и силой; агар алтын, ак кумуш, Желмаян, билге жүктөп кет фольк. чистое золото, белое серебро увези, навьючив на Желмаяна, на слона (ЮСл: 246). Қырғыз тілінде бұл композитамен құрылымдас кыл мая ~кылмая формасы да айтылады: Бірақ ол онда түйе түлігіне қатысты емес, (көбінесе тары мен қына, яғни мак өсімдіктерінің сабағы туралы «тоненький, хиленький» мағынасын білдіреді (ЮСл: 484). Қырғыз тілінің Чаткал говорында«старая верблюдица» мағынасын білдіретін мая төө тіркесінің (ЮСл: 521) алдыңғы мая компоненті де солай желмая//желмаян композитасының мая//маян сыңарымен мазмұндастыруға келмейтін сияқты. Қайта ол, біздің ойымызша, қазақ тілінде әдетте бір нәрседен әбден қажу, бір нәрседен әбден ығыр (мезі, зәразап, запыс) болу мағынасында айтылатын бая-шая қос сөзінің басқыбая формасына көбірек келіңкірейді. Желмая – жалғыз өркеш (нар) түйенің жүйріктігімен аңызға айналған түрі. Қазақ аңызында өмір бойы «Жерұйықты» іздеп өткен халық мұңшысы Асан қайғының көлігі. Дана қарт Желмаяға мініп жетпіс жыл жиһан кезген екен деседі. Халық аузында Желмая шөл мен аштықта қырық күн шыдаған. Ыстық-суыққа бірдей төзімді, ұзақ жүрісте қажымайтын мықты болғаны үшін халық Желмаяны «қара жердің қайығы» атап кеткен. Желмая әрі жүйрік, әрі төзімді көлік ретінде кейбір ертегілерде, эпостық жырларда әсірелей суреттелінеді (ҚСЭ – 4: 368). Жоғарыда айтылғандардан белгілі болғандай, қарастырылып отырған идиоэтникалық желмая бірлігі екі сөзден тұрады: жел және мая компоненттерінен. Алдыңғысы – кәдімгі «табиғат құбылысы» мағынасын білдіретін сөз. Ал композитаның кейінгі сыңары түрік тілдерінде негізінен мына түрде сипатталады: дж. кир. маіа, мэjэ верблюдица из породы нэр; кир. маіа жүн сукно из верблюжьей шерсти, кафтан из такого сукна; дж. кир. нер, нер түйе одногорбый верблюд (без различия пола, с длинной гривой, находится только в Центральной Азии и Афганистане; самец называется лок, самка – эруан, верблюжата называются также как двугорбые, қара нар түйе черный одногорбый верблюд (считается за лучшую породу и служит драгоценным подарком), қызыл нар дромадер небольшой, красного цвета (БСл ІІ: 203, 276). Қара нар тұқымының осы сипатталған асылдығы, сондай-ақ оның бұрындар тіпті бағалы сыйлық орнына жүргені кейде көркем әдебиетте де суреттеледі. «Каранаром, то есть черным наром, он прозывался неспроста. Черная патлатая голова с черной, росшей до загривка мощной бородой, шея понизу вся в черных космах, свисающих до коленей густой дикой гривой – главное украшение самца – пара упругих горбов, возвышающихся, как черные башни, на спине. И в завершении всего – черный кончик куцего хвоста. А все остальное – верх шеи, грудь, бока, ноги, живот – наоборот, было светлее, светло-каштановой масти. Тем и пригож был Буранный Каранар, тем и славен – и статью и мастью. Первый признак здоровья и силы – черные горбы на нем торчали как чугунные. Когда–то Казангап подарил ему верблюжонка еще молочным, махоньким, пушистым, как утенок... Каранар был особенно красив на ходу. Голова верблюда на гордо изогнутой шее как бы плыла над волнами, оставаясь почти в неподвижности, а ноги длиннющие и сухожильные, стригли воздух, неутомимо отмеряя шаги по земле (Чингиз Айтматов. Буранный полустанок). Dsch. Chiv. Trkm. Krm. Kas. Kir. мaja (aus dem Pers.) = majä; Dsch. Trkm. верблюдица; ak maja joly (Trkm) млечный путь; kir. особая порода одногорбых верблюдов (смесь одногорбых и двухгорбых); маja джун шакман ткань из верблюжьей шерсти; Osm. majaлы (von maja + лы) энергичный, сильный; мajaлы адам. энергичный человек (РСл ІV: 2012, 2013). түркм. мая [Ма:я]. 1. мая (двугорбая верблюдица); ак ~белая верблюдица; 2. Мая (имя собст., женское): Ак ~ның ёлыМлечный путь; ~ялы гелин красивая, стройная невестка (букв. невестка как верблюдица) [ТРС – 1968: 445]. Бізге бұл келтірілген маіа/мэіэ/маjа/маjа/мая формасына (жанамалай болса да) мына бір тіл дерегінің де қатысы бар сияқты көрінеді: БАЙА//ВАJА... чистый – Zеn. (тур.) (ЭСТЯ – 1978: 30). Жоғарыда айтылғандардан нар тұқымды маяның (немесе жалғыз өркешті нар түйенің) інгенінің, яғни ұрғашысының қазақ тілінде екі түрлі фонетикалық вариантта: мысалы бұрынырақтағы кейбір дерек көзінде (Л.З.Будаговта) оның эруан тұлғасында, ал кейініректегі (бертіндегі) дерек көздерінде дыбыстық құрамы сәл өзгеріп бірыңғай тек аруана тұрпатында кездесетіні байқалады.

Қазақ тіліндегі желмая жасалымы сияқты, қырғыз тіліндегі желмаян композитасы да солай екі сөзден жел және маян формаларының бірігуінен барып қалыптасқан. Соңғы маян тұлғасын қазақ тіліндегі Маян топонимімен салыстыр: Осы өзендер таудан жазыққа құлағаннан кейін Құндызды, Қосағаш, Маян, Жидебай, Қыдыр қорығы деп аталатын шабындықты өлкелерге саяды (К. Оразалин. Абай ауылына саяхат).

Сонымен тілімізде жампоздайын, желмаядай асылдар төңірегінде қалыптасқан идиоэтникалық семантика міне осындай. Бірақ таза тек, асыл нәсіл шыққан бұл түйе түлігі он екі мүшелдік жыл қайыру цикліне енбей қалған, яғни жылдан құр қалған. Құр қалғаны бойына сенгенінен деседі ел. Шынында солай ма? Солай ма деуге әсіресе жұмбақ айтыстың (қайым өлеңнің) мына бір үзігі итермелейді: Өлеңнің ұзыны бар, қысқасы бар, Сөздің де айта алатын ұстасы бар. Қарағым сен білмесең мен айтайын, Түйеде он екі жылдың нұсқасы бар. Шешуі: құлағы – тышқан, бақайы – сиыр, тірсегі – барыс, ерні – қоян, шөккені – ұлу, көзі – жылан, төбесі – жылқы, тісі – қой, жүні – мешін, мойны – тауық, табаны – ит, құйрығы – доңыз [6]. Келтірілген халық даналығына қарағанда: түйе жылдан құр қалмаған, қайта оны жоғарыда аталған он екі түрлі жан иесінің жиынтық нұсқасы, яғни мүшел он екі жылдың символдық-синтезі десе де болғандай. Ботасын бойында он екі ай көтеретіні де мүмкін осы санмен орайлас заңдылық болар. Бұл ретте тіпті мына дерек те көңіл аударарлық. «В сказочном эпосе тюркоязычных народов животные, связанные с героем симпатической, магической связью... после гибели богатыря покидают его жилище и возвращаются в дом только после воскресения своего хозяина или возвращения его наследника... Быстроногий верблюд Джелмаян, простоявший 12 лет на коленях (баса көрсетіп отырған біз – Е.Ж.) у входа в Мавзолей Манаса, встает при приближении его наследника и идет к нему навстречу» [7].

Түйе түлігі төңірегінде қалыптасқан идиоэтникалық семантиканы сондай-ақ тіліміздегі Жүзтайлақ антропонимі мен тайлақ тарту формасы да едәуір аша түседі. Алдыңғы Жүзтайлақ жалқы есімінің тарихы тарапты Камен Оразалин мысалы былай деп жазады. «Семейдің атақты байы Қаражаннан жалғыз-ақ жас үлкен ағасы Аймағамбет Зайсанның атақты байы Ақшабайдың Бәтіш дейтін сұлу қызына көзі түседі де тоқалдыққа сұрайды. Қыздың айттырылып қойған жері болғандықтан, туған-туыстары жөндерін айтады. Бірақ Семей губерниясының барлық ұлықтарын қолына ұстап отырған Қаражан мен Аймағамбеттей байлардан именеді де, елі-жұрты ақылдасып: - Мұндай дәулетке мас адамға қыз берсек те тентіретіп берелік, тонауын тоқсанға жеткізелік,*- деп кеңеседі. Сөздерін байласқан қыздың туыстары мынадай кесік айтады: - Үш күн уақыт береміз. Қалың малға жүз ұрғашы ақ бота тайлақ бересің. Тайлақтың танауы тесілмеген, құлағы кесілмеген, жүні жұлынбаған болсын, - дейді. Бота тайлақ – қазақтардың аса құрметтейтін малы. Егестен егес тауып, кейбір тайлақты боталы түйеге ат қосып және жиырма бес сом ақшаға алғаны анық. Жүзтайлақ аса сұлу әйел болған, семинарияда оқып жүрген кезінде сан рет осы өңірге келген Мұхтар Жүзтайлақтың басынан өткен тарихын қызғылықты көріп, сұрастыра жүріпті. «Түнгі сарын» пъесасы осы ел оқиғасынан (алынып) жазылған. Пъесада Жүзтайлақ аты да аталады» (Абай ауылына саяхат – 1994, 272, 273). Ал тайлақ тарту деп түркілер әдетте еліне тұлға, аса бір сыйлы, атақты адамның үлкен, айтулы асында ұлы жиында қызықтайтын сахналық көріністі айтқан. Әлкей Хақанұлы Марғұлан әріде – Манастың, беріде – Құнанбайдың әкесі Өскенбайдың астарындағы осындай сахналық көріністерді өзара салыстыра отырып былай сипаттайды: «Өскенбайдың асында халыққа көрсетілген бір таңсық нәрсе – ғұн дәуірінде ойнайтын тайлақ тарту сахнасы. Ескі дәуірдегі салт бойынша үстіне көркем кілем – асмалдық жапқан екі өркеші баладай әдемі қоңыр інгенді топ ортасына әкеліп, көрмеге байлап қояды. Дәстүр бойынша оны құлпыра шыққан жас келіншек не қыз жалаңаш шығып, тісімен байлауды шешіп, інгенді жұрт алдында ойнатып шығады. Ереже бойынша тайлақ інген сол жалаңаш шыққан әйелге тартылады... Бір ғажабы бұл тайлақ тарту ойыны «Манас» жырында да айтылады. Ұлыстың ұлы тойында інгенді тісімен шешіп алуға сұлу әйел шықпай, кемпірлеу әйел шығады. Оған ойынды қызықтап отырған Манас қатты наразы болады. Шоқан жазып алған «Манас» жырында айтылған: Боқмұрын (хан) майданға жез бұйдалы, қалы кілем жапқан, екі өркеші баладай қаймалы қараша ту інгенді шығарып, көрмеге байлатты. Жап-жалаңаш әйел майданға шығып, осыны тісімен шешіп алсын дейді... Майданға екі қолын төбесіне қойып, екі емшегін торсықтай етіп, тырдай жалаңаш болып Ораңқа қатын шықты. Түйені тісімен шешіп алып, жалаңаш қалпында оны жетелеп топты аралып шықты. Ораңқаның шыққаны Манасқа жақпады, оған жұрт та мазақ етіп күлді. Өткен дәуірде сұлулықты жанындай жақсы көретін серілер, атақты алып ерлер тек қана бұралған сұлу қыздың, не әдемі келіншектің шыққанын күтетін, кейде оған үйленетін. Өскенбайдың асындағы майданға шыққан әдемі сұлы қыз Жанақ ақынды қатты қызықтырады, ақын оған арнап әдемі күй шығарады (Тұрағұл)». Көріп отырғанымыздай: «Манас» жырында суреттелетін сахналық тайлақ тарту көрінісі араға талай ғасыр салып барып Абай туған топырақта сол қалпында тағы қайталанған. Таң қаларлық жағдай: мұндай параллель осы өңірден кешікпей тағы кездеседі. «Знание рождает печаль – сентенция, возникшая еще в Шумере» [8]. Біздің заманымызға дейінгі V-IV мыңжылдықта Евфрат пен Тигр алқабында Месопотамияда туған бұл Шумер нақылын ХІХ ғасырдың екінші жартысында Абай да айтты. Мысалы оның 1892 жылы жазылған бір өлеңі осы сентенциямен басталады: Қайғы шығар ілімнен...

Әлкей Марғұлан «Манас» жырында суреттелетін Көкетайдың асындағы сахналық тайлақ тарту көрінісінің Өскенбайдың асында қайталануын тарихи тұрғыдан мына түрде негіздеуге ұмтылады. «Бұл Өскенбайдың асындағы майданға жалаңаш шыққан сұлу әйел мен «Манас» жырындағы жалаңаш шыққан Ораңқаның бір қалыпта айтылуында зор тарихи мән бар. Тобықтының бір атасы өздерін Манас ұрпағынанбыз деп атайды. Олардың ортасында (арасында – Е.Ж.) «Манас» аңызының ізі сақталып қалған. Ол – Манас ердің Ақ-құла аты туралы. Әфсананың айтуынша, Ақ-құла аттың күндіз жайылатын жері – Бегазы тауының бөктері, түнге қарсы ат таудың басына шығып тас ақырдан шөп жеп тұрады-мыс. Қазақтардың айтуынша, Ақ-құла шөп жеген тас ақыр тау басында әлі күнге сақтаулы-мыс. Сол жерде тұлпар аттың тұяғының ізі бар, қазақтар оны Ақ-құланың тұяғының таңбасы деп санайды» [9].

Әлкей Хақанұлының ас төңірегінде келтірілген мына бір дерегі де сондай қызғылықты деп ойлаймын. Алдымен әрине лингвист ғалымдар үшін. «Өскенбайдың асында барлық тобықты елі бүгесінен отырып, ботадай боздап жылай берген. Сонда асқа келген Бәйжігіт Танабай деген кісі Жанаққа: - Мыналардың көңілін басу бір ғана сенің құдіретіңнен келеді, - депті. Жанақ қобызын алып сарнатып күй тартады. Қобызға қосқан сөзін Құнанбайға арнайды:

Ей, Құнанбай, Құнанбай,

Қазақта сенен де артық

Ұл туар ма мынандай

Ас бердің әкеңе,

Үш жүздің қосып баласын.

Биледің ғой Орта жүздің

Төресі менқарасын

(Айтушы Тұрағұл) [10].

Ас туралы ел жадында қалған мадақ өлең бір бұл емес. Осы мазмұнды дәріп сөзді кезінде Балта ақынның да айтқанын, мысалы, М.Әуезов жазады:

Үш жүзді жинап ас бердің

Келістіріп сәйкесін.

Арғынның өзің биледің.

Алшысы мен тәйкесін.

Келсең келде кез болдың

Кейін де беріп қайтесің [11].

Бұл жерде біздің көңіл аударайық деп отырғанымыз: асықтың төрт жақ сырты (үсті), яғни алшы, бүге, тәйке және шіге сөздері. Бұл төрт форма тілімізде әдетте алшы-тәйке, шіге-бүге түрінде екі-екіден қосарлана айтылады. Өйткені олар мағыналары жағынан өзара антонимдік қатынастағы сөздер болғандықтан солай шендестірілген. Мұны жоғарыдағы өлең жолдарының өздерінен де айқын көруге болады. Мысалы Жанақтың Төресі мен қарасын деген өлең жолын Балта ақын сәйкесінше Алшысы мен тәйкесін деп беріп отыр. Мұнда алшы «төре» («жақсы», «оң»), ал тәйке бұған керісінше «қара» («жаман», «теріс») деген сияқты мағына білдіріп тұр. Ілгеріде келтірілген бүгесінен отырып ботадай боздап жылай берген дегендегі бүге де солай асықтың тәйке бетімен, ал шіге оның алшы жағымен мәндеседі. Демек, алшы-тәйке, шіге-бүге дегендер «ақ-қара», «дос-дұшпан», «жақсы-жаман» қос сөздері тәрізді мағыналары бір-біріне қарама-қарсы оппозияциялық жұптар болып табылады. Асықтың астылы-үстілі төрт жағының бұл дүниетанымдық мәні көбінесе өлең үлгілерінен анық көрінеді. Ал прозалық шығармаларда ондай жиі емес. Аяңы тымақты алшы кигізгендей, Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей (Абай). Алшылы-шік болғанның жолы болса, Біз мойынды бұрмаймыз шақасына (Шәкәрім). Атыңнан айналайын атамекен, Қалың ел төсінде алшаң басады екен (Оразақын). Абай ақ үйдің сыртында оқшауырақ жерде ұзын-ұзын ақ таяқтарға төстері мен қос қолдарын тіреп, бүгіліп тұрған отыз шамалы еркекті көрді. Бата оқыршыларды тосып, жылап тұрған жанкүйер жақындар (М.Әуезов). Осы символдық қызметіне орай, тілімізде ертеден асық иіру тіркесі қалыптасқан. Мысалы, Мағжанның бір өлеңі осы идиоэтникалық тіркеспен аталады.

Сынайын бір сақаны,

Иірейін құрғырға.

Айттырғанға қалқаны

Толды ма екен он жылға:

Алшы түссең – болғаның,

Тәйке түссең – тәуекел.

Бүге түссең - құрығаның,

Шіге түссең – ұрғаның...

Ал, асықты байқалық,

Не дер екен біздің бал?

Алшы түссе алақай!

«Түс! - дегенде – түс, «құрғыр»!

Тәйке түсті-ау! Тәуекел!

Асықтың осы идиоэтникалық семантикасын сондай-ақ ғалымдар да әр кез атап көрсетіп отырған: тат. алчу... ашығың алчудур альчик твой становится прямо, т.е. тебе везет, счастлив (БСл 1: 82); kir. алшы... асығың алшы турду бабка твоя стоит вогнутой стороною к верху, ты счастлив, тебе везет; алшаңда (бöк: боj ун бÿкмäк (Osm.) приклонить шею, принять вид опечаленного; дудак бÿкмäк (Osm.) плакать (РСл 1: 429, IV: 1876). Қырғыз бүк: бÿк түш перен. быть в сильном горе; жалгыз баласы өлүп, кемпир бүк түшту у старухи умер единственный сын, и она согнулась от горя (ЮСл: 166). Шіге формасымен салыстыр: Alt. Tel. чікä прямой, верный, правдивый, откровенный: tel. чікäчіоткровенный, честный (РСл ІІІ: 2111). Э.В.Севортян жоғарыдағы алшы лексемасына мынадай этимологиялық талдау жасайды. «Алчы//ALCIсчитается самой выиграшной – кир.; сторона альчика (считающаяся выигрышной) – Кк.; одна из выгодных сторон бабки, выигрывание игры в бабки (Osm.) – (РСл 1: 378). Г.Рамстедт считал тюркскую и монгольскую основу алчы – алчу генетически общим .... Таким образом, алчы, алыж и alcigможно соответственно возвести ал-чы ~ ал-чығ // ал-чық ~ ал(ы)ж.Нельзя вместе с тем окончательно отказаться от монгольской версии происхождения алчы» (ЭСТЯ – 1974: 144, 145).

Мақала соңында қысқаша түлік сөзі туралы: kir. tÿlÿk: тöрт тÿlÿк мал четыре рода скота; Sag. тÿlÿк запас, средства питания (РСл ІІІ: 1570). Олай болса, тіліміздегі төрт түлік және азық-түлік дегендердегі түлік формасы бір сөз болып табылады.

Түйенің сүтіменен жасатыпты, Мекені деп естідім Ыбырайым (Таңжарық); Ұлылық төрт түлікте түйеде екен, Жүк артса түйе мойнын иеді екен[12]. Шынында да, осы өлең жолдарын түйе түлігі* төңірегінде қалыптасқан жоғарыдағы идиоэтникалық семантиканың арқау-тіні десе де болғандай.

ӘДЕБИЕТ

1. Мыңжанұлы Н.Қазақтың мифтік аңыздары. Үрімжі, 1996. 84, 85-бб.

2. Ақпанбек Ғ.Қазақтардың дүниетанымы. Алматы, 1993. 24-б.

3. Мыңжанұлы Н.Қазақтың мифтік аңыздары. Үрімжі, 1996. 61-б.

4. Аманжолов С.Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1959. С. 384.

ҚР ҰҒА Хабарлары.

Тіл, әдебиет сериясы. 2005. № 3