THE STATE LANGUAGE DEVELOPMENT INSTITUTE

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ

ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА

Соңғы мақалалар:

Сіздің іздегеніңіз бар ма?

БАТЫРЛАР ЖЫРЫ КЕЙІПКЕРЛЕРІН БІРІЗДЕНДІРУ

ТОЛЫҒЫРАҚ

Авторы: MTDI

01/07/2017 09:31 0 7251 0

Едәуiр сөздер (фразеологиялық тiзбектер) "жетiмен", "жетi" туралы ұғыммен байланысты. Қазақ тiлiнде әртүрлi идиомдар, нақыл сөз, тақпақ, мақалдар, түрлi дiни ұғымды сөздер, әдет-ғұрып, елдің дәстүрiн, ecкi салт-сананы айқын көрсете алатын сөздер осы "жетiмен" ұласып жатыр.

Ел-елдің идеологиясында, бұрынғы өмірі тұрмысында бұл санның үлкен орын тепкенiн байқаймыз, барлық елдің ұғымында өзгеден өзгеше "қасиетті", "киелi" екенін аңғарамыз. Барлық елге ортақ жетi күндiк апта болудың өзi де кездейсоқ нәрсе емес. Н.Я. Марр өзінің "Сан eciмдep туралы" енбегінде былай дейдi: "Прежде всего создание этапов последовательной связанности не одной смены дня днем, получившего свое округление с течением времени сначала в пяти, затем в семи днях, не одного года, с последовательностью месяцев, в его круговращении по сезонам, .... это в целом мерило одинаково и времени, и пространства ... ".

Маррдың бұл пiкiрiне қарағанда "жетi" санының адам баласының ертедегі өмiрiнде-ақ уақыт өлшемi, көлемдiк өлшемi жағынан ерекше қызмет атқарған "о баста бес күндік апта, бертiн келе жетi күндiк апта болған" деген пікірдің дұрыс, бұрыстығын былай қойғанның өзiнде де, осы күнгі сандаған халықтардың өмірі мен тiлдерiнде жетi күндiк апталық дегеннің болуы бұл санның айрықша екендiгiне айғақ болса керек. Демек, "мағынасыз" сөз, арнаулы бiр ұғымға ие бола алмайтын неғайбыл сөз туа алмақ емес, ондай сөз тiлден орын теуiп дамымақ емес.

Тiлiмiздегi толып жатқан сөздер өткен өміріміздің айнасы десек, ecкi идеологияның бұрынғы мификалық ұғымның ықпалынан туған деген пiкiрдi дұрыс деп тапсақ осы "жетi" сол пiкiрдi толық дәлелдей алады.

Қай елдің болса да өмiрiнде, ескі салтында бақсылық балгерлiк болғаны әpкiмгe аян. Сол бақсылық дiни ұғымның неше алуаны қазақта да болды. Қазақ құмалақ ашқанда "жетіскенге беретiн жетi әлiп!" деп келедi. (Мұндағы "әлiп" қырғызша "арып" сөздерi "бiлy", "тану" деген мағынада. Қырғыздар айлакер қуды "қырқ бiр арыбы бар" деп келедi). Құмалақ аша бiлетiн қарттардың сөзiне қарағанда, құмалақтың "жетi әлiп" боп келуi маңдайы ашылған, бақыт қонған, қыдыр дарыған кiciнің белгiсi болады-мыс. Мұндағы "жетiскен" деген сөздің мағынасы да құмалақтың "жетi әлiп" боп келудің "жаман" белгi емес екендiгiн көрсетiп тұр. Қазақ бiреудi кекете сөйлегенде, "осы, сен неменеге жетiсiп отырсың?" дейдi ("сен неменеге масаттанып байып отырсың" деген мағынада). Балгерлердің "сәуегейлігіне" шын "ықыласымен" сенетін қазақ олардың "жетіскенге беретiн жетi әлiптi" құмалағына тiзе бүгyi даусыз. Мұндай "сәуегейлiкке "ұйыған халықтың" жетi қабат жер, жетi қабат көк (аспан)" дегендi шығарып алуы да үлкен түсiнiктi керек етпейді. Бұл фразалардың әрқайсысы да халықтың санасында болған мифологиялық, астрологиялық ұғымды берiп тұр. Жердi ұстап тұрған "көк өгiздiң мүйiзi" деп бiлген халық өзінің ойын "жетiмен" байланыстыруы бұл сан есімнің қазақ өмірімен, қазақ сықылды халықтардың атам заманғы өмірінен, идеологиясынан аздап болса да дерек бола алатындығын көрсетедi. Осыған қарағанда "Жeтi қарақшы" (қырғызша "жетi арқар") (Большая медведица) жұлдызын ала-бөле "жетi" санымен байланыстыра атауы, бұл санның "киелi" екендiгiн көрсетсе керек. Жетi жұлдызды "жетi қарақшы" дей салған болар, кезiне бадырайып, көрiнiп тұpғaн затты өзінің атымен атаған болар, мұнда ешқандай "киелi" қасиет жоқ деу онша дұрыстыққа жата қоймас. Неге десеңіз, басқа сан есебiне келетiн жұлдызды тиiстi бiр санмен байланыстыра атауын бiз байқамадық. Қазақ бiрiн "Темір қазық", "Үркер", "Шолпан" десе, бiрiн "Есек қырган", "Ақ боз ат", "Көк боз ат" деп келедi. Көзге көрінген баданадай, жетi жұлдызды, "Жетi қарақшы" дегендi дұрыс, мұнда дiни ұғым жоқ деп тапсақ, көзге түртсе көрiнбейтiн түндi қазақ неге "жеті түн" немесе "жетi қараңғы түн" (в темный мрак) дейді. Осы сөзден барып жасалған "жетi қараңғы түнде (жетi түнде) неғып жүрсің?" немесе "жетi қараңғы түнде қайда барасың"?, "Жетi қарақшыны таныған жетi түнде адаспас" деген тәрiздi фразалар қазақ ішінде өте жиi кездесiп отырады. Дiни ұғым, магиялық сананың "жетiмен" байланысты екендігін "жетi бүзiрiк (мүдiрiк) әулие" (мұндағы "бүзiрiк" - зор, ipi деген мағынада) немесе "жетi шәрiп" деген фразалар да көрсетiп тұр. "Жетi шәріп" деп жүргендерi мыналар: 1. Мәке (Меке) шәріп, 2. Мәдина шәріп, 3. Бұхар шәріп, 4. Шам шәріп, 5. Қатым шәріп, 6. Құддыс шәрiп (Мысыр шәріп), 7. Кәлем шәрiп. Молдалардың: "Кәлем шәрiп мұсылманға бұйырған, аспаннан арнап түскен жeтi кітаптың бiрi" деп жүруiнде негiз жоқ. Осы "жетінің" ислам дінімен, Мұхамбет пайғамбармен үш қайнатса сорпасы қосылмайтынын дiн иелерi бiле ме екен? Кәлем шәрiп "аспаннан" түспестен бұрын, Мұхамбет "пайғамбар" тумастан әлденеше ғасырлар бұрын "жетi" санының адам баласы тарихында зор орны болғанын дiн иелерi бiлмесе керек.

"Әлмисақтан берi мұсылманбыз" деп жүрген қазақ ұғымындағы "әлмисақ" дәуiрi мың жылдың төңірегінде екені даусыз. Грек халқындағы "Жетi әлемет" (семь чудес света) талай "пайғамбардың" белiнен басып өткен, талай әулие-әнбиелерді өзiнен кейiн туғызған. Ол аты шулы жетi "Әлеметтер" (алыптар) мыналар: Египет (Мысыр) пирамидасы, Вавилондағы Семирамида бакшасы, Ефестеri Диана храмы, Зевс статуясы, Галикарнастағы Мавзель патшасынын қабiрi, Колосс Родосский, Фарос. Бұл жетi "алып" (жетi "әлемет") неше ұрпақтардың түбiне жетiп барып, әлемге әйгiлi "күш" болып, сол "жетi" ұғымымен ұласып жатуы да бұл санның ел-елде айрықша болғанын дәлелдейтін сықылды. Осыдан барып, ұлы зәулiм, сәулетті үйлердi орыс тілінде "восьмое чудо света" дел келуi немесе өнердің соңғы табысын "чудо современной техники" дел келуi жоғарғы "жетi әлеметтің" салдарынан шыққан екендiгi орыс ғалымдарына әлдеқашаннан белгiлi.

Бақсы-балгердің институты магия, политеизм (көп құдай бар деп бiлушiлiк) түрлi мифтармен қоян-қолтық араласып жатады. "Құдай бiр, пайғамбар хақ, ол құдайдың мекені де, түpi де, жынысы да белгiсiз ... " деп жүрген дiн иелерiне: "бұрын көп құдай болған да шығар" десең, төбе шашы тік тұрады. Солай дей отырып балгерлердің "жерге түскен жетi әлiбiнің ауанымен "кәлем шәріп" - пайғамбардың xaдiciн баяндаған жетi кітаптың бiрi дейді. Монотеизм (құдай бiр деп бiлyшiлiк) политеизмнің сарқындысы екенін, бұл екеуінің арасы "қарға адымы жер" екенi де ғылымға аян зат. Көп құдайдан, жетi күштен (о баста жетi тәңірден) ерқашты болған "әулиелер" өздерінің арғы атасын, "жетi бүзiрiк (мүдiрiк) әулие-ай!" деп уағыз етедi; не болмаса олар: "Жетi атасын бiлмеген мүрт!" деп (мұндагы "мүрт" - дiннен безген кәпір деген мағынада) балағаттайды; немесе "жетi нан құдайы", "жетi тыйын нәзiр" (жетi тыйын садақа) деп келедi.

"Жeтi" санының ой-санадан мықтап орын aлғaны сондай, бiр нәрсені табиғaттан тыс күш етiп көрсеткісі келсе, адам түңiлерлiк етiп "жеті" санымен байланыстырып, қазақ ат қойып, айдар тағып алады; жалмауыздың, айдаhардың ең зорын қазақ "жетi басты жалмауыз", "жетi басты айдаhар" ("жетi басты аждаhа") дейді.

Бұл санмен байланысты идея халық арасында қалыптанып салт, заң болып кеткендiгiн толық дәлелдейтін бiр мысал – ол "жетi атадан әpi ғана қыз алысу" заңы. Араға жетi атаны салып, құда түсу басқа елдердің де салтында жоқ емес. Түрік-моңғол халықтарының бәрінде-ақ бұл әдет әбден ғасырлар бойы сақталып келген. Бұл дағдысын ислам дiнiн қабылдаған елдер "шариғатқа" тура келтiрiп алған (сөйтiп "пайғамбардың" xaдiciнe де шарпуын тигізген). Бертiн келе алыс-жақындықтың өлшемi де осы "жетiмен" өлшенiп, ең болмағанда әр рудың адамы жетi атасын – бергi шежiресiн бiлyге мiндеттi болған. Осыдан барып, "жетi атасын бiлмеген мүрт едi" деген сөз қалған болу керек.

Көп нәрсені осы өлшеммен өлшеп, осы үлгiмен пішіп, ежелден кедей, тұқым-тұқыятынан берi қарай дәнеңе көрмеген жарлы болса, "жеті атасынан түк көрмеген" деп, ес бiлiп, ат жалын тартып мiнiп, адам болғанынан берi қарай көргені қорлық болса, "жетi жасынан көргені қорлық" деп келедi. Үрiм-бұтағынан берi қарай келе жатқан байлық, батырлық, ақындықты айтқысы келсе де қазақ: "жетi атасынан қара көк" ("шынжыр балақ, шұбар төс, бай-манап, шонжар" десе, ендi бiр жерде "жеті атадан берi негiзi тойған", "батырлық, байлық жетi атасынан келген" деп келедi. Ата-бабасынан берi қарай ақындық дарыған кiciнi: "жетi атасынан берi ақындық қонған" дейді.

Мұндағы бiр, айрықша өзгешелiк: осы фразалардағы "жетi" дәл жетi мағынасында айтылып тұрған жоқ, жетi деген сөз 7 сан есімімен лексикалық мағына жағынан адэкватты емес: бұл соңғы фразалардағы "жетi" сөзi: "о бастан" , "ежелден", "қашаннан", "арғы аталарынан берi қарай" деген ұғымды беріп тұр. Екiншi сөзбен айтқанда, ең алғаш белгiлi бiр сөз өзінің дәл мағынасында айтылса, қоғамдық жалпы экономикалық даму кезеңдерiнде, ол сөз өзгере, құбыла келiп, бастапқы тiкелей мағынадан айырылып қалып та отырады. Алғашқы дәуірде "жетi" шектi, дәл сан болса, бертін келе "шексiз" немесе тиянақсыз әйтеуір бiр "көп сан" ретінде айтылып кеткен. Бұл тәрiздi құбылмалы, өзгермелiлiктi тілдің лексикалық саласынын басқа тарауларынан да байқаймыз. Көп тiлдi бiлетiн, көп халықтың әдет-ғұрпын бiлетiн (полиглотт) кісіні қазақ "жетi ғылымның тiлiн бiледi" деп келедi; мұндағы "ғылым" деген "бiлiм" мағынасында емес, "ел", "жұрт" мағынасында; бұл сөз – тiлiмiзге араб тiлi арқылы келген грек сөзi; грек тiлiнде "ықлым". Қазақ тілінің фонетикалық заңы бойынша қатар келген eкi дауыстының бiрi түсiп қалып, қатаң дыбыс дауыстының ауанымен ұяңдап "(ы) қлым" орнына "(ы) ғлым" (ғылым) болып отыр. Бұл "ықлым" ("ғылым") о баста "қыйлы" (әр қыйлы) дегендегіден өзгерiп алынған болу керек. Қазақ тілінде "жеті атамнан мұндайды (мұндай пәлені) көргенім жоқ" ("жетi ата, жетi мұстанымда мұндайды көргенім жоқ") деген сөз бар. Мұның мағынасына да байымдап көз жiберiп қарасақ, "атам заманнан", "ешбiр уақыт", "көп заманнан" дегендi байқаймыз. Демек, "жетi" деген сөздің нақтылы (конкретик) мағынасы кей уақыт абстрактанып кетiп отырады. Бiреудi түгін қалдырмай, үрiм-бұтақтан берi қарай "сыбап" балағаттағысы келсе, қазақ "жетi ата", "жетi мұсты (мұстан)" немесе "жетпiс жетi атадан" келедi.

"Жетiмен" байланысты сөздердің бiр тобы ертеден келе жатқан мақал, мәтелдермен ұласып жатады. Мәселен: "жерден жeтi қоян тауып алғандай қуандым", "бала жетiге келгенше жерден таяқ жейдi", "алып алты, жеп жетi болмайсың", "жетімнің құрсағы жетi қабат" ("жетiмнiң жетi қарны болады"), "кедейдің жетi қаңтаруы бар" (" ... кесірі бар" деген мағынада) т.б.

Баланың жерден "таяқ жеуi" жетiмен байланыспаса да, негiзгi өлшем жетi болуы, әрине, кездейсоқ қалай болса солай айтыла салған емес. Баланың сана-сезiмi оянып, естияр адам болуға аяқ басуын "жетi" жастан берi қарай есептеуде өмір шындығы да бар (баланы оқуға, мектепке жетi-сегiз жастан бере бастаудың керек екендігін ғылым да анықтап отыр ғой). "Алып алты, жеп жетi болмайсың" дегендегi "жетi болмайсың" дегеннің "жетiсу" ("кемелiне келу", "баю", "мүйiз шығу") сықылды мағынасы бар. Бұл санды негiзгi "шек" деп есептегенде ("көп", "мол" деп қарағанымызда) " ... жеп жетi болмайсың" деген фразаның қазiргi тiлiмiздегi семантикалық рөлi бiзге түсінікті болу керек. Кедейге бiткен "жетi қаңтару" бұрынғы үстем тапқа кесір, тосқауыл екені анық. Сондықтан бұл тәрiздi фразаның таптық сыры да анық. Бұл фраза бертiн келе кедей екеш – кедейде де "кесiрлiк", "кесепаттық" болады деген мағынада айтылып кеткен.

Қазақ халқының ecкi қоғамдық қарым-қатынасында қалыңмал мөлшерi "қырық жетi", "отыз жетi", "он жетi" болып өлшенiп келдi. Біреудің әйелi қыз туса "қырық жетi құтты болсын" деп, қыз дегенді малмен теңеп "қыздың құны қырық жетi" (немесе "қырық жылқылы болыпсың, құтты болсын!") деп келдi. Осы фразаларда сан есімдердің соңғы сыңарлары үнемі "жетirе" тынып тұр. Қызды малға сату, құдандалы болу қазақ сықылды халықтардың сүтпен еніп, сүйегiне сіңген салтынан да "жетi" сөзінің әсері байқалып тұр. Мұндағы бiр ескеретін нәрсе, қалыңмалдың жалпы мөлшерi жоғарғыдай "жетiге" бiтiп келседағы, құдандалы кісілердің алыс-берісінде сан мөлшерінен асып түсу немесе ол межеден кем түсу бола бередi. Осыған қарағанда "жетi" сөзінің тікелей лексикалық мағынасы дәл осы жерде сақталып тұрған жоқ. Әйтеуір "жетiнi" ырым eтiп, ол саннан "тәуеп" eткeнi болмаса, үнемі "жетiнi" тәптіштеп, қалың малды беруде сол " ... жетiге" жеткiзу шарт емес. Бұл да болса ол "киелi" сан болған деген пiкiрдi дәлелдейтiн сияқты.

"Жетi" санын халық негiзгi бiр желi етiп, кей уақыт өмірге керек зат не басқа бiр түрлi амалды, істі (онымен байланысты ұғымды) осы жетінің шеңберіне сыйғызады. Аңшылық ит жүгiрту, құс салуға құмар болған қазақ "ит - жетi қазынаның бiрi" ("ит жетi қазынаның бiрiне қосылған") деп келедi. Ол жетi қазына мыналар: 1. Жүйрiк тазы (гончая собака), 2. Қыран бүркiт (ловкий сильный орел), 3. Перең (берең) мылтық (хорошее стальное ружье), 4. Сұлу қыз немесе сұлу әйел (красивая девушка), 5. Жүйрiк ат (скаковая лошадь), 6. Ер жiriт (смелый юноша), 7. Бiлiм-iлiм (наука и знание).

"Жетi қазына" туралы халық аузында аңыз күштi; бұл турасында фольклордан да кездестiруге болады. Бұл "қазынаның" iшiне енуге тиiстi нәрселер, өнер, кәсіп туралы халық аузында түрлi пiкiр бар. Қазақстанның кейбiр жерлерінде қарт ақсақал кiсiлер "жетi қазына, үш мұңлық" туралы әртүрлi деректердi келтiредi. С. Шәкiржанов халық аузындағы мынадай бiр мысалды бiздiң қолымызға тапсырды: дулат батырларынан Сыпатай, Андас, Дыйқанбай өзара сөйлесiп отырып, дүниедегi жетi қазына, үш мұңлық туралы әңгіме қозғайды. Андас бұл қазына мен мұңлыққа не жатады деп сұрау қояды. Сонда Сыпатай мен Дыйқанбай: "1. Жүйрiк ат қазына, 2. Перең мылтық қазына, 3. Қыран бүркiт қазына, 4. Жүйрiк тазы қазына, 5. Жақсы қатын қазына, 6. Қазан да қазына, 7. Ақыр аяғы қазан тұтқыш та қазына" деп жауап қайтарады. Сонда Андас: "Осы жетi қазынаның қазына екені рас па, жоқ болмаса бұрынғылардың өз ойынан шығарып, әншейiн айта салғаны ма?" дегенде, олар: "Қазына екенІ рас" дейді. "Олай болса, бұрынғылардың ақылы жетпеген бiр жерi бар екен: осы қазынаға түгел ие "ер жігіттің басы қазына" дейдi Андас.

Ал "үш мұңлық қайсы?" дегенде, олар: "1. Бұзау мұңлық, 2. Жаңа түскен келін мұңлық, 3. Күйеу мұңлық дейді. Сонда Андас: "Ер қадірін бiлмеген ер жігіттің басы мұңлық дептi.

Қазына қатарына "бiлiм-iлiмдi" бертiн келе жатқызған болу керек; "қазан" мен "қазан тұтқыш" деп отырғаны тамақ, азық-түлiк болу керек, немесе дүние, сайман мағынасында айтылған болу керек. Бiзге керек көзге түсетін ерекшелiк: қазынаның кей түpi, сапасы өзгергенмен саны сол жетінің төңірегінде болуы қызық нәрсе; бұ да болса, ұрпақтан ұрпаққа жайылған, тамыры терең тараған "жетi" сөзінің шарпуын көрсетедi.

"Жетi" бiр жағынан жақсылық затпен өмірге керек өнер, кәсіппен, езгiлiк қасиетпен байланысып жатса, бiр жағынан шаруаны күйзелтiп, елдің дамылын алып, кей кезде ала сапыран бүлiншiлiкке, ашаршылыққа, "Ақтабан шұбырындығa" әкеп соқтыратын жұтшылықпен байланысып жатады. Қазақ: "Жұт жетi ағайынды дейді. Қыс қатты боп, суықтан, бораннан мал қырылса да – жұт; жауын-шашын болмай, eгiн шықпай қалса да – жұт; малға iндет ауруы келсе де - жұт ... Осы жұттың қай-қайсысы болса да өзiмен бiрге ұлылы-кiшiлi басқа жұтты ала келедi, бiр жұт екiншi жұтты шақыра келедi; жұттың толып жатқан зардабы болады. Сондықтан бiр жұтпен байланысты басқа жұттардың да шығуын " ... жетi ағайынды" деген толық айқындап тұр. Жұттың осы "ағайындарын" (сыңарларын) халық мыналар деп ұғады:

1. Құрғақшылық (eгiн шықпау, шөп қурау);

2. Мал жұтау (қыс қатты болу, қар қалың жауу, iндет болу);

3. Оба (домалатпай);

4. Өрт кету;

5. Соғыс (бейбiт елге басқыншылық жасау);

6. Сел кету;

7. Жер сiлкiну.

Ел аузындағы аңыздың басқа вариантында "жетi ағайынды" жұттың қатарына ecкi қарттар "Жаман қатын алғанның жауы үйінде ... " деп, көк долы, көк айыл қатынды да қосады.

Сөйтiп "жетiмен" келетiн дiни ұғымды (суеверие, знахарство, мифология) фразаларды да, сол ұғымнан шыққан сарқыншақ (реликт) есебiнде күнделiктi тіршілікте ұшырайтын басқа фразаларды да тiзiп, санын көбейте беруге болады.

Өлген кiciгe жетi күннен кейiн құран оқып "жетiсiн беру", "жетi тамұқ (жетi дозақ) ", "жеті мыстан" (мыстан кемпiр) дeгeндepдi былай қойғанда, ecкi ертегiлерде, батыр жырларында, өлеңдерде, топонимикалық терминологияда "жетiмен" байланысты сөздер толып жатыр. Мәселен, көп елдің ертегiлерi: "Бар екен де, жоқ екен, ертеде бiр шал (кемпiр) болған екен, оның жетi баласы болған екен" деген сияқты болып басталады. Не болмаса Қобыланды туралы әңгімеде "Қобыланды Қаpa дәумен жетi күн алысып, сегiзiншi күнде оны жеңiп шығады, дәудің басын кесіп алады" деп келедi (Мәлік - "Қобыланды туралы"). Немесе 19 ғасырдың бас шенінде өмip сүрген адай Абыл ақын бiр сөзiнде былай дейдi:

Арғымақ атқа сын болмас,

Қиған қамыс құлақсыз,

Азаматта сын болмас,

Арты болса тұяқсыз.

Жетi арнада сын болмас,

Аяғы болса тұрақсыз ("Сана", 1924, №2-3).

Не болмаса, ертегiлерде "Жетi дариядан өттi" деген тәрiздi фразалар кездесiп отырады. Бұрынғы ақындардың өлеңдерiнде:

"Әптиекке жетi әліп,

Той дегенде барамын домбыра алып ... " -

деген сөз топтары да ұшырап отырады. Халық аузында "Жетi насырым жерге кіріп, бетімнің суы бес төгiлiп" деген идиом да бар. Бұл - "қатты ұялып, тым қысылып ... " деген мағынада; "насыр" - өте ipi, тым үлкен деген сөз; бұл "жұмыс насырға шапты" деген фраза да "жұмыс үлкен шатаққа айналды" деген мағынада айтылып тұр. Мұндағы идиом: "Баруын барсам да, жетi насырым жерге кiрiп, бетімнің суы бес төгiлiп, зорға бардым" сықылды сөйлемдерде келедi.

Бiздiң пiкiрiмiзше, кейбiр топонимикалық eciмдep де жетіден құралақан емес. Осы күнгi Алматы облысы (Күншығыс тұсынан Аякөзде, Онтүстік жақтан Шу ауданын қамтығанда) бұрын "Жетiсу облысы" (Жетiсу губерниясы) болып аталған. " Жетісу" болып аталуының себебiн көп кiсiлер Балхашқа барып құйылатын жетi өзенмен (Іле, Көксу, Басқан, Сарқан, Қаратал, Лепсi, Аякөз) байланыстырады. Кейбiреулер Балхашпен түйiспеседағы Шу өзенiн "Жетiсудың" бiрi дегендi айтады. Балхашқа тiкелей барып құятын немесе жанамалап барып қосылатын iрiлi-уақты "басқа сулар" (өзендер) есептелмей, Алматы өлкесi "Жeтiсу" болып аталуы кездейсоқ емес.

Сабыржан ақсақал: "Әулиеата", "Алма-Ата" (Алматы), "Ыстық ата", "Тектұрмас-ата", "Бектас-ата", "Қошқар-ата", "Бектау-ата" дегендердің қазақ "Жетi әулиеге" жатқызады", - дейді. "Семипалатинск" (Семей) дегендi бiр кезде "Жетi шатыр" деп, сол Семейде шығатын газет, журналдар қазақшылап жүрдi. Сондықтан өзен, су аттарымен қатар, кейбiр қала аттары да "жетiмен" байланысып жатқанын көремiз.

Жоңғар ханның баласы Тәуке ханның (1680-1718) қазақтың ecкi әдет, ecкi кәдесiн мемлекет тiлегiне сай етiп, шаруашылық пен саясаттың жаңа ағымына үлестiрiп алған заңы "Тәукенің жетi жарғысы" деп аталған. "Жарғы" деген сөз шағатай тiлiндегi "яр" дегеннен шыққан. Шайқы Сүлеймен өзінің кiтабында да осыны айтады. Қазақтың "Жар салу" (кликнуть клич, сделать объявление через глашатая), "жаршы" деген сөздердің түбiрiнен "ярғушы" (басқарушы, билеушi) деген сөз шыққан. Сол шағатай тiлiнде "ярғыға тұтам" (жауапқа, сотқа тартам) деген сөз бар. Бұл түбiрден пайда болған "жарлық" (указ) деген сөз, әл-Замахшаридiң белгiлi еңбегінде де ұшырайды. Сонымен, "Жетi жарғы" дегендегі "Жарғы" басқа шаатай әдебиетінде келетiн "яргушы" сөзінің "яргу, ярғы, ярға" түрінен өзгерiлiп келген болу керек.

Біздің пiкiрiмiзше, Тәуке хан мен оның билерi Төле би, Қазыбек билердің ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ecкi кәделерін жинастыра келiп, соның iшiндегi ең маңыздысын, елдi билеуге керек жақтарын алып, өзiнiң жаңа заңдарын "Жетi жарғы" деп атауы "жетi" сөзінің айрықша рөлiн көрсетедi. Дәл бұл жерде де "жетi" өз мағынасында айтылып тұрған жоқ. "Киелi" сан болу салдарынан қолданылып, "негiзгi", "басты-басты" деген ұғымды бiлдiрiп тұр.

Тағы бiр қосымша материалды келтірейік. "Жетi түн" деген фраза (мысалы: "Жетi түнде мында емне қылып жүрөсүң?") қырғыз тiлiнде де бар. Жетiнiң мифологиялық ұғыммен ұласып жатқандығына қырғыз тiлiнен мына мысалды келтiруге болады: "Жеті башты ал кемпiр соқұсұна мiнiп, соқсоқтоп ... " ("Жетi басты ол кемпiр ыдысына мiнiп ырғып ... "). Қырғыз тiлiнде "Жеен келгенче жетi бөру келсiн" деген мақал бар.

Бұл тiлде "беп-белекей бойу бар, жетi қабат тонұ бар" деп пиязды жұмбақ етедi; ешкiмге бересi де емеспiн, аласы да емеспiн дегендi қырғызша "Жетi чака қарзым жоқ" дейді.

Жылан шаққанда қырғыздың "Жетi қара қойды арбастыру" (қырғызша: "Жетi қара қойды жыланменен арбаштыру") дегенде, бұл санның ертеден өзгеше ардақталғанын көрсетедi. Жетiнi тым қасиеттеп, аса ардақтап, өз пайдасына жұмсай бiлгeн дiн иелерінің кейбiр қылықтары жөнiнен халық; "Молданың істегенін істеме, айтқанын істе" десе, ендi бiр жерде (қырғыз тілінде) "сопұсұнған молдонұн үйүнен жетi камандын башы чығыпты" дейді.

Кейбiр түpiк халықтарының арасындағы бала таппаған қатынның жетi үйден ұн алып "Бибi Сүйшембi анаға" арнап құдайы беру ырымы болған; бұл "Бибi Сүйшембi анаға" арналғаннан кейiн құдайыны тек әйелдер жейтiн болған (бұл мысал С.Шәкiржановтың айтуынан алынды).

"Жетi" туралы ұғымның түpiк елдерiнде көп жайылғандығын толып жатқан тiлдегi фактiлермен дәлелдеуге болады. Бұл сөздің мезгiл, мекендiк (время и пространство) категориясын толық қамти алатындығы жоғарыда көрсeтiлiп отырған мысалдардан бiлiнiп тұр. Осыған қарағанда, қазақта Кiшi жүз Алшынның баласы Қарт қазақтан өрбiген жетi баланың аты "Жетi ру" боп аталып, кең тарауы да ойландыратын нәрсе. Топонимика жағынан Қазақстан территориясында "Семь палат" дегеннен "Семипалатинск" сөзінің алынуын, Қашқариядағы "Жетi шәр" дегендi атап кетуге болады.

Tүpiк тілдерінің біразында "жетi" ("йедi", "йеті", "йеттi") сөзi апта дегеннің орнына жүредi. Қазақтың өзiнде де "жетiсiне бiр рет ... ", "жетiсiн беру" сияқтылар "жетi" деген сөздің "апта" дегеннің орнына жүруiн көрсетедi. Осыған қарағанда парсының "ақта" (және осы мағынадағы парсы тiлiнiң "жұма") деген сөзiнен бұрын түpiк тiлдерiнде "неделя" мағынасында "жетi" қолданылған деуге болады.

(Бiз бұл санның қазақта, сол қазақ тiлiмен системасы бiрдей түpiк елдерiндегi мысалдарды ғана келтiрдiк. Батыс елдерiне де бұл сан тамырын терең жайған. Мысалы, орыс тiлiнде "у семи нянек дитя без глазу" деген немесе грек тiлiнен келген "обвинять в семи смертных грехах" тәрiздi фразалар толып жатыр. Бұлар өз алдына зерттелуге тиiстi деп бiлемiз).

Жетiмен байланысты сөздердi лексика, стилистика жағынан осы күнгі жазушыларымыз өзінің шығармаларында шебер қолданып жүр; қазақ көркем сөзінің ұстасы Fабит "Қос шалқар" деген әңгімесінде: "Еңбек күйi, еңбек буы жетi қырға жеттi ... " десе, "Бiр адым кейiн, екі адым iлгерi" деген әңгімесінде: " ... Рамазанды жeтi атасынан берi қарай бiрсыпыра боқтап түcтi", "Бiзге деген "жұт жетi ағайынды" болса, Рамазанмен сегiз ағайынды, Жанғалимен тоғыз ағайынды болып отыр" деп келедi.

Қазақ тiлiнде "жетi" тәрiздi көп айтылмағанмен "үш" пен "тоғыздың" да, "қырықтын" да ала-бөле қолданылатын жерлерi бар.

"Ешбiр басы қосылмайды (бiрiкпейдi)" деген тәрiздi мағынада "үш қайнатса сорпасы қосылмайды" (ничего общего не имеет), "ешбiр ойына кiрiп шықпаған" ("еш ойында болмаған") деген мағынада "үш ұйықтаса түсіне енбеген" (даже не мечтал) деп келемiз. Қазақ тiлiнде "ер кезегi үшке дейiн" деген мақал да бар. Ертегілерде: "Біреудің үш баласы болыпты" немесе " ... хан үш қайтара сұрапты" деген сияқты фразалар жиi кездесiп отырады. Күнделiктi өмiрде де "үш" саны айрықша жиi қолданылып отырады.

"Жан алу", "жан беру" сияқты дәстүр көп елдерле болған. Бұл әдет қазақта да болды. Ертеде бiрдемеге "жан беруге" тура келсе, өлген бiр ардақты кісінің (еркек кісінің) моласына барып, одан "үш" рет айналып: "Жалған айтсам осы кісінің аруағы ұрсын" деп қарғанған: ол кезде жан берушi айыпқа тартылған кici емес, ол кісінің "үш аға" алыстығы бар жақын туысы болу шарт болған. Туысқандығы үш атаға жеткен кісінің өзi әшкереленіп, жаман қылығы жұртқа аян, сенiмсiз болса ғана айыпқа тартылған кісінің басқа туысы (бірақ үш атадан берi болмау керек) жан беретін болған. (Қазақта болған бұл салтты Н.И.Ильминский өзiнiң "Материалы к изучению киргизского наречия" дегенінде келтірген).

"Үш" сөзiмен байланысты ойын аты, ырым, салт, түрлi сенім, жыл маусымы (кей халықтарда ай аттары) тәрiздi сөздер бар. Қазақта "үш табан" деген – асық ойынының бiр түpi. Қырғызда "ордо" деген балалардың асық ойынында "үшпен" келетін сөз тiзбектерi (синтагмалар) бар. Мысалы: бестi "бiрдiн үчү", алтыны "бiрдiн үчү бiр", жетiнi "бiрдiн үчү екі", онды "екінін үчү", он төртті "екінін үчү төрт", жыйырма беcтi "бештiн үчү" дейді. Қырғыз тілінде "азын-аулақ", "шағын" ("бiрнеше ғана") дегенді де "бiрдiн үчү" дейдi (мысалы: "бiрдiн үчү еле малы бар"- бiрер, азын-аулақ малы бар). Ұйғыр тiлiнде бұрынғы уақыт жылдың үшiншi айын "үшiндi ай" деген. Жыл айларын осы ретпен санау басқа түpiк елдерiнде де болған. Mұcылмaн елдерінің ауыз бекiтетiн "Ражаб", "Шабан", "Рамазан" айларын басқа айлардан бөлiп алып, айрықша "үш айлар" деп атаған. Шағатай тілінде "үш" деген жақын туған, қаны бiр туысқан деген ұғымды берген. Әбілғазы өзінің шежiресiнде мына мысалын келтiредi: "Хасан Қалидың жақын туғандары, туысқан кiсiлерi жоқ".

"Тоғыз" сөзінің қазақтың ecкi салтынан орын тепкенiн: бiр руды екiншi руға, бiр кісінің екiншi кiciгe төлейтін айыбының "бiр тоғыз", "үш тоғыз ... ", "тоғыз тоғыз" болып келуi толық айқындайды.

"Қазақтың өте бiр сүйiп ойнайтын ойыны "Тоғыз құмалақты" алсақ, оның ойын тәртiбiнде "ұту" ("айып" алу), "ұтылу" ("айып" тарту, "айып" төлеу) мағынасы бар. Осыған қарағанда халықтың бұл ойыны сол "тоғыз" санының қасиетімен байланысты емес пе екен?

Тоғызбен байланысты сыйлық тарту, айып беру түрiк елдерінің көбінде бар. Мысалы, қырғызда да: "төө баштаған тоғұз" немесе "ат баштаған тоғұз" деген фразалар бар. Қырғыздың ертеде қалыңмалды тоғыз-тоғыздан бөлiп беру салты да болған ("төө баштаған тоғұздан қалың берген" деп келедi).

Тоғыз туралы ұғымдар, түрлi сенімдер, ырым, салттар моңғол халқында өзгеше орын тепкен. Ханға арналатын сыйлық берiлетiн тарту "бiр тоғыз" не "үш тоғыз" болған. "Бабур-намеде" түpiк елдерiнде (және моңғол ықпалы болған жерлерде) бұл салт, әдеттер сол моңғолдан ауысып келген дейді. Онда: "тоғыз ат және тоғыз бөлек мата келтiрдi "деген сөз бар. Татарлар қалыңдыққа берiлeтiн сыйлықты - орамал, шаршыны (киiмдiк мата, көйлек-көншек т.б.) "тоғыз" деп атаған.

Шағатайлықтарда үлкен той, думан-cayықтapдa болғaн қонақтардың бiрi ішіп отырғaн iшкiлiгi не тамағын шашыратып, зәредей тамшысын шетке шығарса, сол ішіп отырған ыдысымен толтыра-толтыра "тоғыз аяқ" iшкiлiк (не тамақты) "айып" ретінде iшкiзетiн болған. Егерде қонақтын бiрi iшiп отырған тамағын төгіп алатын болса немесе екi-үш тамшы шетке шығаратын болса, отыз аяқты iшкiзетiн болған (Алишер Навойы).

Парсы тiлiнде "тоғыз" басқа сөздермен қоса қабат айтылмай-ақ тарту (сыйлық) мағынасын тудырады дейді.

К. Халидов өзінің кiтабында түpiк, моңғол, халықтaрының "тоғыз" ұғымымен байланысты мынадай ecкi ceнiмдepiн, әдет-ғұрпын кeлтiредi: а) моңғол, қалмақтардың ecкi сенімі, діни ұғымы бойынша: "аспан тоғыз қабат болады, Құдай соның ең жoғaрғы - тоғызыншы қабатында тұpaдьr"; солай болғаннан кейiн "бас патша" (құдай) сықылды одан төменгі "жер патшасы" (хан) да сол жолмен, сол тәртіппен орын тебуге тиicтi" ("Бас падишай хакикидин бүйлә фиғіл садир олдисә падишай мажазинің тәртiбi дәхи у тағлимә муафіқ тоғыз болмақ лазим ") дегенді айтады; б) "тоғызбен" байланысты заңның (әдет-ғұpыптан орын теуіп, бiреyгe сыйлық беру, бiреудi жазалау, тағы басқалар Шыңғыс ханнан басталатынын көрсетедi; в) "Хан" деген атақ тоғыз атадан берi хан болып келе жатқан кісіге ғана берілген, осының салдарынан Темірге хан атағы берілмеген дейді. (Әмip Teмip көп жердi өзiне қаратып, қанша көп елге үcтeмдiк жүрriзсе де, жоғaрғы "Тоғыз ата" деген негiзгi жоба болмағaннан кейiн ол "хан" делiнбей, "мирзашаh" деп аталынған дейдi); г) "тоғыз" жайындағы дәстүр мен ұғым Россияға да шарпуын тигізіп, кей халықтарда қарадан хан сайланатын болса, ол кici алдымен тоғыз жыл қызмет істеуге мiндeттi болғaн дегендi айтады.

Тоғыз және басқа сан есімдермен келетiн айрықша ұғымдар мен фразалар әдет-ғұpыппен, қай уақыт ecкi сеніммен ұштасып, қазақ тiлiнен де кездесіп отырады. Мәселен: "Тоғыз жолдың торабы", "қырқына шыдаған соң, қырық бiрiне де шыда", "баланың қырқынан шығуы ", "өлген кiciнiң қырқын беру" т.б. Түрік елдерінің біразында көз тиген баланы "қырық ожау" не "қырық қасық" сумен шомылдыруы, ертегiлерде " ... қырық күн ойын, қырық күн тойын жасады" (Стамбул түpкi тiлiнде: "андан қырық гүн, қырық гажә дүн япарақ", - бұдан кейiн қырық күн, қырық түн ойын-сауық жасады) деген фраза бар; "Ханның қырық уәзiрi болыпты", " ... қырық күн жол жүрiптi" деген фразалар тым жиi айтылады. Сойылған мал етінің борша-боршасын шығарып, жiлiк-жiлiгiмен бөлудi қазақ "қырық жiлiк" деп, қатындар ipi қараға "қаһары" түсiп, кейігенде "ой, қырық жілік болғыр!" деп келедi. Қазақ фольклорында "қырық сан қалмақ" ("қырық сан қара қалмақ") деген сөз бар. Мұндағы "қырық сан ... " деген "тоқсан eкi баулы өзбек" деген сықылды ру санын көрсеткен болу керек.

Әр рудан құралған құрама ауылды, көп рудан құралған бiр тайпа елдi қазақ "қырық ру" деп келедi.

"Қырық күн қырғын болса да, ажалды өледi" дейдi қазақ. Бұл мақал жауынгер елдің батырлық ерлiгiнен шыққан мақал.

Аяқ-қолы жерге тимейтін қыдырымпаз кiciнi "қырық қазанның құлағын тicтeдi" десе, жат бiреуден туған баланы "қырық темiрдiң қылауынан" - дейді. Кейiнгi фраза әр жақтан жиналған елге де ("қырық ұруға" да) айтылады.

"Қырық" саны басқа тiлдерде де өзгеше орын тепкен. Бұл туралы да бiрер мысал келтiрейiк. Қырғыз тiлiнде "қырық чiлтен" ("чiлтен" парсы сөзi; мағынасы – көзге көрiнбейтiн мақлұқ) деген сөз бар; бұ да дiни ұғыммен байланысты шыққан сөз: "адамдардың арасында көзге көрінбей жүpeтiн ipi алып мақлұқ" деген мағынада. Қырғызда ертеде қырқынан шыққан балаға анасы өз қолымен жаңадан көйлек кигiзу ырымы болған; осыны қырғыз тiлiнде "кырық көйнөк" деп атайды. Сол "қырық көйнөк" кигiзерде қырық балаға "қырық челпек" беретiн дәстүр болды. (Қырқына келген балаға той жасап, кейуана кici баланың үстіне "қырық қасық" су құю ырымы қазақта да болды).

"Қырықтың" дiни ұғымы басқа елдерде де бар. Мәселен, Стамбул түpкiндe бiреуге қырық санымен келетiн ақшадай қайыр-садақа беру бар (бұл туралы "вер қырқыкедар қорқұ" деген мақал бар; бұл – қырыққа толтырып ақша берсек, қорқыныш болмас деген мағынада). Ислам дiнiн қабыл еткен халықтардың бәрінде де өлген кiciнiң қыркын беру (мәселен, татарларда, "қырқын оздырмақ" деп келу) ырымы бар.

Қазақ ертегiлерiнде "бойы бiр тұтам, сақалы қырық тұтам", "тазшаның қырық өтірігі" деген сықылдылар халықтың санасынан ертеден орын тепкенiн көрсетеді. Қырықпен байланысты мақал, мәтел, нақыл сөздер және басқа обороттар да бұл санның да "әншейін" сан емес, бiр кезде "киелi" сан екендігін көрсетедi. (Қазақ "қырық күн шiлде" деп жаздың нағыз аспаны айналып жерге түсер" ыстығын айтады. Үш ай жаздың ыстығы осы қырықпен бiте қоймағанмен, ол сан негiзгi бiр өлшем болып тұр. Қырықтың айрықша бiр өлшем болатындығына жoғaрғы көрсeтiлгeндерден бөлек мына мысалдарды да кeлтiруте болады: "Жақсы ата жаман балаға қырықжылдық азық", "қырық жамау" немесе "қырық құрау – әбден тозығы жеткен, жамау-жамау киiм; "қыз қырық жанды", "қырық пышақ болу" – араздасу, қызыл өңеш болып төбелесу; қырғыздар мұны "қырды бычақ .. " дейді. "Қырықпен" келетін сөздер тағы бар. Бiз басты-бастыларын ғана келтіріп отырмыз.

Бiздiң пiкiрiмiзше, осы сандардың төркіні мифологиялық ұғыммен байланысып, бiр кезде төтемдік мағынаны берген болу керек.

Жоғарыда көрсетілген фразалардағы сандардың "жетi" сөзiмен семантикалық жалпылық жағы: осылардың сандық мағынасы дәл айтылмайды. Жалпы нобайы келiп, тiкелей мағынасы жанамалап қана айтылады (екiншi сөзбен айтқанда, "қырық румыз", "қырық жiлiк болғыр" тәрiздiлер идиомдық сөздер).

Tүpiк системалы тілдердің сан eciмдepi туралы бұрынды-соңды жазылған енбектердің ешқайсысында "жетi" санының тiлде ерекше функцияда қолданылуы жайында толық пiкiр айтылған жоқ.

Тек, 1875 ж. Қазан қаласында шыққан Н.И. Золоттницкий деген кiсiнiң "Корневой чувашско-русский словарь" атты енбегінде "жетi" және "тоғыздың" сеніммен байланысты рөлi жайында азын-аулақ атүсті айтылып кеткен. 1869 ж. шыққан "Алтай грамматикасында" тек мына пiкiр айтылған: "Когда количественное числительное имя употребляется без упоминания считаемых предметов, тогда оно принимает окончание "у", перед которым исчезают гласные окончания числительных: "пiря", "екя", "учя": канча кiжi келдi? – "учя".

Бұл енбекте Стамбул түpiк тiлiнде сан eciмгe "ағу" ("агя", татар, қазақ тiлдерiнде "ау" ("еу") жұрнақтарының жалғанатыны көрсетiлген).

Кей зерттеушілер (мәселен Галеви) "жетi" санын "жет" (йет) деген сөзден шықты деседі, дегенмен, олар бұл сөздің ең алғашқы түpi "йатті" емес, "йатi" болған деседі. Бұл сан о баста "шектi", тиянақты сан болғанын айтады. Бірақ жетінің формасын анықтап, үзiлдi-кесiлдi пiкiр келтiрген ешкiм жоқ.

Вамбери де Хортманн да ертедегі түpiк халықтарында жетiмен есептеу системасы болған дегенді айтады. Сондықтан "жетi" де, "жетпiс" те бастапқы кезде "ег ist fertig", "ег ist erreicht" мағынасында айтылып: "йет-ді", "ет-мiш" болып, мұндағы ді деген қосымша - "алты" , "жарты" ("йар-ты") дегендегi қосымша деп жорамалдайды. Рамстедт бұл сөз ("жетi") қолмен байланысты дей келiп, "йе" ( же ) деген сөзден шықты деген пiкiрдi қолдайды.

"Жетi" тәрiздi сөздердің тілдің қазiргi сатыдағы қолданылу тәртiбiн, осы күнгi семантикасын, стилистикалық функциясын тексерудің өзi де ол сөздердің этимологиясын білуге жол ашады; "жетi" сияқты сөздердің осы күнгi лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы ол сөздердің өткен тарихына айғақ бола алады. (Біз "жетінің" "жет" не "же" деген етістіктен шығу, шықпауын үлкен келелі мәселе деп қарамаймыз. Әңгіменің түйiнi бұл сөздің және осыған тетелес басқа "киелі" сандардың тiл-тiлде атқаратын функциясында жатыр. Сондықтан, біз көбіне, осы жағын сөз қылдық).

Тiлдегi 7,3,9,40 сандарымен байланысты фактiлердi қорыта айтқанда мынадай пікірге келеміз:

1. Түрік халықтарында "жетi" саны айрықша орын теуiп, идеологияның бiр саласы – тілге терең тамырын жіберген; көп халықтарда "жетінің" арнаулы "киелi" қасиеті болған.

2. Қaзақ және кейбiр түрік системалы тiлдерде "ау" ("еу") форманты тек жетіге шейінгі санға қосылып ("бiреу", "екеу", "үшеу", "төртеу" , "бесеу" , "алтау", жетеу ), форма жағынан өзгеше айтылуы - бұл санның "киелi" болуымен байланысты; тілдің қазіргі сатысында "ау", "еу" форментiмен келген жетi түрлi сан есімнің синтаксистік функциясында да айрықшалық болу кездейсоқ нәрсе eмec, бұл формант жолай алмайтын басқа сан есімдер өзiнiң түбiр қалпында зат есімнің алдында тұрып анықтауыш болса ("жетi сом", "жүз қара", "мың километр" т.б.), "біреу", "екеу" ... , "жетеу" сөйлем ішінде дәл осы тұлғада тұрып, атрибуттық фyнкциядa қолданылмайды ("жетеу сом", "екеу бала" деп айтуға болмайды); "жетінің бұл айтылып отырған морфологиялық, синтаксистiк айрықшылығы - жеті сөзінің тарихи төркіні өзгеше екендігін аңғартады.

3. "Үш ", "тоғыз","қырық" сандары да "жеті" тәрiздi тiл-тiлде "киелi" функцияда қолданылған. Сонымен қатар бұл сөздер бiр тілдің екiншi тiлмен байланысып, біріне-бірі әсер етіп, өзара ұласып жатқандығын да анғартады.