Ә. Жүнісбеков «Қазақ тілі дыбыстарын фонем мәртебесінде қарастырудың нәтижесінде қазақтың төл сөздерінің жазылымына орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбалары енгізіліп кетті. Мұның өзі қазақ тілінің морфем, буын және тасымал жүйесін бұзып кетті. «Орыс сөздері қалай айтылса, солай айтып, қалай жазылса, солай жазу керек» деген тоталитарлық (әкімшіл-әміршіл) емле-ереже алынды. Соның нәтижесінде қазақтың төл әліпби құрамына оннан аса кірме әріптер (дыбыстар) енгізіліп, қазақ әліпбиі екі тілдің қазақ-орыс (тіптен, орыс-қазақ) әліпбиі болып шыға келді. Кірме әріптердің жазылымын реттейтін отыздан аса жаңа ереже орынсыз қосылды [1,7]  деп жазады.

Қ.Жұбановтың пікірінше, и, у дауыстыларын қосынды ый,ій, ұу, үу дыбыстарынан тұратынын айтады. Ол қосынды дауыстылар бір дауысты, бір дауыссыз дыбыстан құралады деген пікірі І.Кеңесбаев тарапынан дамытылады: «Қазақ тілінің и, у әріптері арқылы жазылатын дыбыстар дифтонг дыбыстар деп аталады. Өйткені мұның әрқайсысы қос дыбыстан жасалып тұр» [2,235] десе, Ғалым С.Мырзабеков қосынды и, у дауыстылары орыс тілінің и,у фонемаларынан табиғаты өзгеше. Орыс тіліндегі и - қысаң, езулік монофтонг. Ол тек жіңішке айтылады. У дыбысы да қысаң монофтонг, бірақ еріндік, жуан болып дыбысталады [3,36-37] деп тұжырымдайды.

Жазылымда бір әріппен у және и түрінде таңбаланатын дауыстыдауыссыздардың тіркесі «қысқа дауыстылар», «шолақ дауыстылар», «тел әріптер», «жарты дауыстылар» деп әрқилы  аталып келгені белгілі [4,20].

А.Байтұрсынұлы у-ға қатысты: «Шолақ (у) дауысты дыбыстардан соң ғана естіледі; сондықтан дауысты харіфтерден соң жазылған у шолақ болады. Бүтін «у» һеш орында дауысты харіфтен соң жазылмайды. Мәселен, тау, тұу, кеуде», - деп түсіндірген [5,151]. Ғалымның у дыбысын «шолақ у»  немесе «бүтін у»  деп бөлуі, оның дауысты болғанда созылығқы айтылуы, дауыссыз болғанда қысқа айтылуына қатысты ерекшеліктерін нақтылап көрсеткісі келген.

Р.Сыздық: «У әрпі үш түрлі қызмет атақарады: 1) жуан айтылатын ұу дауысты дыбысын таңбалайды: су (сұу), суық (сұуық), туыс (тұуыс), бару (барұу), жу (жұу); 2) жіңішке айтылатын үу дауысты дыбысын таңбалайды: гу (гүу), гуледі (гүуледі), келу (келүу), жүру (жүрүу); 3) сөз басында дауысты дыбыстан бұрын тұрса (уақ, уыс, уақиға, уылдырық, уілдеу) және сөз ішінде дауысты дыбыстан кейін не екі дауыстының арасында тұрса, у әрпі үнді (сонор) дауыссыз дыбыстың таңбасы болады да, жеке бір өзі буын жасай алмайды. Мысалы: уа-қыт, уыл-ды-рық, уыс (у-ыс емес), тау (та-у), қашау (қа-ша-у емес), та-уық (та-у-ық емес), тыр-на-уыш (тыр-на-у-ыш емес) [6,23] десе, ғалым  С.Мырзабеков: Тұйық етістіктің -у жұрнағы дыбыс емес, әріп. Оның дыбыстық бейнесі – ұу, үу, у (тау дегенде) [7,88]  дей келе бар-ұу, кел-үу, ойла-у деп мысал келтіреді, ал Н.Уәли: «У деген таңба бірде <у> фонемасының жазудағы өкілі болса, бірде <ұ>,<ү> фонемаларының да өкілі – әріп болып табылады. Мысалы: тау, бау, ұлу, күлу т.б. Сонда У деген таңба арқылы <у>, <ұ>, <ү> фонемалары белгіленіп тұр. Кез келген таңбаның екі жақты: таңбаланушы және таңбалаушы қасиеті  болатыны тәрізді у таңбасының да екі жағы-мазмұндық жағы (план одержания) және тұрпаттық жағы (план выражения) бар. Олай болса у таңбасының мазмұндық жағы фонема, тұрпаттық жағы әріп дегенге саяды [4,21] деген тұжырым жасап, кестедегі үлгіні ұсынады.

Кестеде «У» әрпінің дыбыстық және жазбалық деңгейдегі рөлі айқындалып, қолдану аясы анықталады.

Я, ю әріптері қазақ сөздерінде й+а, й+у қосар дыбыстарын таңюалап, дауысты әріптен кейін ғана (я әрпі бірен-саран қазақ сөздерінің басында да) жазылады: аю (айу), үю (үйу), қою (қойу), аян (айан), қоян (қойан), баяндауыш (байандауыш), яғни, яки, япырмай.

Бұл әріптер орыс тілінен енген сөздерде қоса йа, йу дыбыстарының да(каюта, моряк), жалаң а, у дыбыстарының да таңбасы ретінде қолданылады. Соңғы жағдайда дауыссыз дыбыстан кейін келеді де, оны жіңішкертіп тұрады: октябрь – окт’абрь, поляр – пол’ар, бюджет – б’уджет, бюллетень – б’уллетень. полюс – пол’ус.

Ю әрпіне аяқталатын сөздерге дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда, ю таңбасы сақталады да, үш дауысты әріп қатар жазылады: баю + ы – баюы (Біз ауылдың баюын әнгімеледік); кею + і – кеюі (Ол кеюін койды). [8,22]  

И әрпі

У әрпі

Я  әрпі

Ю әрпі

Әдебиеттер:

1. Жүнібек Ә. Қазақ фонетикасы. – Алматы: «Арыс», 2009. – 312 б.

2. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазipгi қазақ тiлi. –Алматы: Мектеп, 1975. –304 б.

3. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. -Алматы: Сөздік-словарь, 1999. -200 б.

4. Н.Уәли Графика.Орфография. Орфоэпия. -Алматы:Арыс баспасы, 2018. -250 б.

5. Байтұpсынов А. Тiл тағлымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. –446 б.

6. Сыздық Р. Қазақ тілінгің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана:Елорда, 2000.-527 б.

7. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы: Оқу құралы.- Алматы: «Қазақ университеті», 1993. – 136 б.

8. Сыздық Р. Қазақ тілінгің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана:Елорда, 2000.-527 бет